Veliki rat, život pod bugarskom okupacijom

Savremenici su u svojim zapisima ostavili užasne slike okupatorskog trogodišnjeg prisustva u Srbiji. Pogotovo su strahovite posledice ostale u krajevima obuhvaćenim Topličkim ustankom. Žitelji sela ostali su bez stoke, zemljoradničkih sprava, alata i mašina, nameštaja i pokućstva. Veliki broj kuća je bio porušen, sa razgrađenim dvorištima, porušenim stajama, vajatima i kačarama, sa uništenim voćnjacima i baštama.

Nemaštinu, glad i bolesti je pratio strah od deportacije, mučenja, silovanja i drugih različitih vidova zločinačkih postupaka, kao i sistematske represalije kao što su dodatni nameti i globe, bugarizacija stanovništva...Pojave kao što su špijuniranje i potkazivanje, ratni profiterstvo postale su takođe deo svakodnevnice na Jugu Srbije.

Tokom 1916. godine teror i zlostavljanje se pojačavaju. Na jugu Srbije bugarske okupacione vlasti primenile su sistem sabirnih logora, deportovanje srpskog civilnog stanovništva u obližnje opštinske centre, varoši i gradove. Raseljavali su čitava sela u Jablanici,Kosanici,Toplici i leskovačkom kraju. Marta i aprila 1917. godine formirano je 150 sabirnih logora na području Kosanice, Jablanice, Puste Reke i Toplice u kojima su deportovali i raseljavali porodice. U sabirnim logorima je umrlo od mučenja, bolesti i gladi 1.250 lica, mahom dece i staraca. Veći broj žena, dece i devojaka Bugari su silovali.

U mnoštvu represivnih mera protiv srpskog stanovništva, u bugarskoj okupacionoj zoni bila su vršena i javna vešanja i šibanja ljudi, kao jedan poseban vid egzekucije i način za vršenje psihičkog pritiska.

Bugarska nasilja nad stanovništvom vršena su u kontinuitetu tokom čitavog perioda okupacije. A da su nasilje i zlostavljanja bili krajnje surovi, pokazuje i činjenica da su se nad njima zgražavali i pojedini pripadnici bugarskih okupacionih snaga. U tome je najviše otišao poručnik Ingilizov, komandir treće čete 17. dopunskog bataljona, koji je početkom 1918. godine u telefonskom izveštaju iz Grdelice - obavestio pretpostavljene u Vlasotincu da su postupci nekog potporučnika Petkova „neizdržljivi", da se „stanovništvo tuče, peče na založenim pećima, veša", i da „ima ljudi u postelji koji povraćaju krv". Poručnik je molio „za brz odgovor da se učini kraj anarhiji koju je on stvorio".

Pljačka stanovništva je bila stalna praksa, kako vojnih tako i civilnih vlasti. Ona je vršena u svakoj prilici i tesno je vezana za rekviziciju. Svojevrstan vid pljačkanja predstavljalo je novčano kažnjavanje stanovništva. Kazne su, uz izdavanje priznanica ili bez njih, izricali ili naplaćivali pojedinci ili pojedine institucije bez ikakvih kriterijuma. Jedan od vidova pljačke koji su sprovodili zvanični organi ili institucije Bugarske predstavljalo je prisvajanje novca od srpskog stanovništva. Taj novac je dospevao službenim putem, ali - umesto da bude uručen onome kome je upućen - jednostavno je prisvajan. U nizu institucija koje su uzimale novac posebno mesto pripadalo je Bugarskoj narodnoj banci. Ona je prisvajala novac Srpskog crvenog krsta, koji je sa Krfa upućivan kao pomoć pojedinim porodicama u Srbiji.

Većina stanovnika gradskih naselja ostala je bez posla i mogućnosti da zaradi za život. U bugarskoj okupacionoj zoni Morava pljačka je uzela tolike razmere da su već nekoliko meseci po okupaciji žene bile prinuđene da idu u obližnja sela i prose.

I na selu je stanje bilo teško, jer je okupator odnosio zrnastu hranu, kudelju, tkanine i predmete od bakra i metala, a odvodio je konje, volove, ovce, naročito svinje, pa čak i steone krave. Šume su posečene, a građa odneta na frontove. Narod je bio prinuđen na dovijanje u skrivanju životnih namirnica. Ukopavao je u zemlju žito u buradima tako što je u njima prvo sagorevao slamu zbog vlage i zatim žito zatrpavao zemljom. Stoka je sakrivana po obližnjim šumama.

Bugari su u leto 1917. godine popisali sve njive pod pšenicom, raži i ovsem i naredili da se ova letina isporuči bugarskoj vojsci. Čak su iz  Bugarske doveli svoje poljake i čuvare polja „žitare" koji su obilazili njive i seljake i određivali ko će koliko dati pšenice, ovsa, raži, ječma ili kukuruza. Oni koji bi nešto sakrili bili bi batinani, hapšeni i zatvarani u zatvor. Posle mučenja, uz otkup, bili bi puštani kućama. Mnoge seljake su ubili, a njihove žene i kćeri silovali. Za vreme velike gladi, u proleće 1917. godine, mnoge žene su prosjačile da bi othranile decu.

Prilike u Leskovcu odslikavaju beleške D. Trajkovića: „Nezaposlena, jer fabrike nisu radile, kao većinom ni zanati, radnička sirotinja je teško živela, više gladna no sita, naročito sušne 1917. godine koju je pogodila i pljačka po selima iz kojih je bilo učesnika u Topličkom ustanku. Te godine srećni su bili oni siromasi koji su mogli da dođu do koje kilo projenog brašna da od njega i koprive naprave pljeskanik, koji se zvao i „pita pljeskanica". I drugi savremenik je zabeležio slično: „parče proje sa pekmezom od šljiva koje su majke kuvale i čuvale u ćupovima, bilo je tih godina i hleb nasušni i praznični kolač."

Za sve vreme bugarske okupacije trgovački promet robe i proizvoda je zamro u varošima na jugu Srbije. Bugari su zaveli policijsku torturu, da se bez njihove objave nije moglo iz grada izaći ili u grad ući. U Leskovcu je seljacima bez objave bio strogo zabranjen ulazak u „grad Leskovac na Moravi". Pijace su obavljale mali promet jer je u opticaju bio bugarski lev. Malo je bilo seljaka koji su na gradsku pijacu donosili svoje poljoprivredne proizvode. Na ulasku u grad Bugari su ih pljačkali i „rekvirirali" im robu, uz ucene i batine. Nije bilo dovoljno hleba, mleka, masti, mesa ni drugih životnih potrepština. Čak nije bilo ni tekstila, odeće i obuće. Za vreme okupacije grad je tavorio. No, i pored policijskog nadzora, promet soli, gasa, šećera i kafe i obuće obavljao se noću, „ispod tezge". Seljaci su preko „veze" ulazili u grad i ilegalnim kanalima snabdevali se lekovima i nužnim artiklima.

Strah od gladi, bolesti, internacije, zatvora i raznih vrsta maltretiranja od strane okupatora, obeležio je svakodnevni život ogromne većine Srba, onih koji su ostali u okupiranoj otadžbini i na svojoj koži osećali tešku sudbinu porobljenog stanovništva. Težak život i nemaština koja se često graničila sa bedom bila je stvarnost svakog pojedinca. Svaki život predstavljao je istoriju za sebe, ličnu dramu, kao i deo porodične tragedije stotine hiljada srpskih porodica. Okupaciona bugarska uprava doprinela je svojom okrutnošću i svojom bezobzirnošću, da to dostigne nivo tragedije čitavog jednog naroda i da ga, na kraju rata, ostavi bukvalno na ivici njegove ljudske, materijalne i istorijske egzistencije.

Tekst je deo kataloga izložbe prikazane u Galeriji Radio-televizije Srbije „Jug Srbije 1914-1918" čiji su autori istoričari Mira Ninošević i Veroljub Trajković, viši kustosi Muzeja u Leskovcu.

Izložba je realizovana u saradnji muzeja u Leskovcu, Nišu, Pirotu, Vranju i Prokuplju.