Žene u muzici – Galina Ustvoljska

Sovjetska i ruska kompozitorka Galina Ustvoljska, jedna je od najzanimljivijih, ali i nedovoljno poznatih autorki 20. veka, čiji je život bio vezan za grad koji je usled istorijskih okolnosti tri puta menjao naziv. Rođena je 17. juna 1919. godine u Petrogradu, današnjem Sankt Peterburgu, gde je završila desetogodišnji program u Muzičkoj školi pri Konzervatorijumu u Lenjingradu. Godine 1939. upisala je studije kompozicije u ovoj visokoškolskoj ustanovi kod Dmitrija Šostakoviča, kao jedina žena u njegovoj klasi. Međutim, za vreme Drugog svetskog rata prekinula je studije; zajedno sa ostalim kolegama sa Konzervatorijuma avgusta 1941. deportovana je u Taškent, a 1943. radila je u bolnici u Tihvanu. Po okončanju rata, u periodu od 1944. do 1946, studije komponovanja nastavila je u klasi Maksimilijana Štejnberga koje je pohađala do njegove smrti, a potom, u jesen naredne, 1947. godine, ponovo je kod Dmitrija Šostakoviča upisala postdiplomske studije. Šostakovič je izuzetno cenio njen rad, a izvori navode da, iako je bio škrt u hvaljenju studenata i često veoma sarkastičan, jednom prilikom je kolege sa Konzervatorijuma iznenadio rekavši: „Verujem da će muzika Galine Ustvoljske biti priznata u svetu među onima kojima je kreativnost važna i koji istinu u muzici doživljavaju kao najveću vrednost”. U prilog ovome govore i podaci da joj je često slao neka od svojih nedovršenih dela, pridajući veliki značaj njenom mišljenju i komentarima, a isticao je kako Ustvoljska ne komponuje pod njegovim uticajem, nego je upravo obratno. Sa druge strane, kompozitorku je Šostakovič privlačio kao zanimljiva ličnost od autoriteta, iako je njegovu muziku smatrala „pomalo suvom i bezdušnom”.

Po okončanju studija, od 1947. do 1977. godine Ustvoljska je radila kao profesorka kompozicije na lenjingradskom Konzervatorijumu, ali sebe nije cenila kao dobru pedagoškinju smatrajući da je previše stroga i da ima velika očekivanja od studenata. Istaknuti etnomuzikolog i kompozitor Izalij Zemcovski, koji je studije kompozicije pohađao upravo kod Ustvoljske, jednom prilikom izneo je svoje utiske o njenom pedagoškom radu: „Uglavnom je očekivala da će studenti odgovoriti visokim standardima koje je postavila sebi, a koji se odnose na ’uzvišena’ otkrića i ideje, realizujući ih kroz nestandardna rešenja – od instrumentacije i harmonskog oblikovanja do detalja koji se odnose na ritam”.

Kada je 1948. godine u Sovjetskom Savezu objavljena Rezolucija o muzici, kao i mnogi drugi kompozitori, i Ustvoljska je bila optužena za formalizam i apstraktan pristup kompoziciji koji „otuđuje publiku”. To je bio razlog zbog kojeg je donela, a kasnije će se ispostaviti, ne tako jednostavnu odluku da piše kompozicije „dostupne za narod”, poput simfonijske poeme za bas i orkestar, koja je zasnovana na herojskoj tematici i naslovljena San Stenjke Razina. Ovim ostvarenjem 1949. godine otvorena je koncertna sezona u Velikoj dvorani Lenjingradske filharmonije, a kompozitorka je bila nominovana i za Staljinovu nagradu, koju nije dobila.

Pedesetih godina 20. veka opus Galine Ustvoljske je obuhvatio i određen broj vokalnih i instrumentalnih dela koje je pisala u duhu socijalističkog realizma, a koja su izvedena najčešće samo jednom pošto su ih u tadašnjim krugovima kritičara i stručne javnosti smatrali previše avangardnim. Zanimljiv je podatak da je kompozitorka, kasnije, sva ta dela izostavila iz svog autorskog kataloga, ulažući veliki napor da uništi sve tragove njihovog postojanja.

Uprkos finansijskim nedaćama sa kojima se suočavala, Galina Ustvoljska je 60-ih godina odlučila da se posveti, kako je i sama govorila, „isključivo istinskom, duhovnom, nereligioznom stvaralaštvu”. Iako su u vreme vladavine Staljina, potom i Hruščova, njena dela najčešće završavala na policama i radnim stolovima komisija koje su odlučivale o kreiranju programa, a samim tim i teško nalazeći put do koncertnih dvorana, sredinom 60-ih pojavilo se interesovanje za stvaralaštvo Galine Ustvoljske. Početkom 70-ih lenjingradski Savez kompozitora organizovao joj je autorske koncerte, a njena dela su uvek imala topao prijem u krugovima kritičara i slušalaca.

Pre politike društvenih reformi i političkog sistema u Sovjetskom Savezu 1980-ih, muzika Galine Ustvoljske je bila gotovo nepoznata u zemljama Zapadne Evrope, da bi 1989. godine zalaganjem muzikologa Elmera Šenberga njena dela bila predstavljena publici na Holandskom festivalu. Dobar prijem kod publike i kritike inicirao je i koncerte u drugim zemljama, na kojima je i sama često bila prisutna, poput koncerata u Beču 1998, Bernu 1999. i u švedskom gradu Bostadu 2004. godine. Veliki uspeh koji je ostvarila Galina Ustvoljska u Zapadnoj Evropi omogućio joj je brojne ponude da život nastavi van Rusije, ali je ona bila izričita u stavu da svoju zemlju ne želi da napušta. Zanimljivo je istaći da su od 1994. godine njeni rukopisi pohranjeni u arhivu Fondacije Paula Zahera. Preminula je 22. decembra 2006. godine u Sankt Peterburgu.

Muziku Galine Ustvoljske odlikuje intelektualna snaga i izuzetna ekspresivnost obojena tragičnim patosom. I sama je govorila kako njena ostvarenja nisu „religiozna u liturgijskom smislu, ali su prožeta religioznim duhom i najviše odgovaraju izvođenju u crkvi, bez naučnih uvoda i analiza. U koncertnoj sali, odnosno u ’sekularnom okruženju’ muzika zvuči drugačije”. Sa druge strane, kompozitor Viktor Suslin, koji joj je do kraja života ostao odan prijatelj, njenu muziku opisao je rečima da zvuči „kao da dolazi iz crne rupe Lenjingrada, epicentra komunističkog terora, grada koji je pretrpeo velike ratne nevolje”. Zanimljivo je istaći da se muzički jezik Ustvoljske odlikuje upotrebom repetitivnih zvučnih blokova, što je navelo Elmera Šenberga da je nazove „dama sa čekićem”, neuobičajene kombinacije instrumenata i snažne dinamičke promene.

Urednica Irina Maksimović Šašić