Tito predvideo raspad Jugoslavije

Jedna od najfascinantnijih ličnosti 20. veka - kaže za Josipa Broza Tita američki diplomata i pisac Valter Roberts, posvećujući mu obiman esej u februarskom izdanju Amerikan diplomatija, publikacije posvećene spoljnopolitičkim temama. Radeći od 1960. do 1966. u američkoj ambasadi u Beogradu, Roberts je imao priliku da izbliza prati dešavanja u socijalističkoj Jugoslaviji i da se više puta susretne sa Titom, o čemu iznosi detalje od kojih neki nisu bili šire poznati.

Tako se, na primer, seća da je 1965. Jugoslaviju posetio Averel Hariman, izaslanik američkog predsednika Lindona Džonsona, sa zadatkom da Broza zamoli da posreduje u okončanju Vijetnamskog rata. Tito nije bio preterano oduševljen tom idejom, ali je sa Harimanom našao zajednički jezik pa su se u toku narednih godina susreli još nekoliko puta. Roberts piše da mu se Harimanova udovica Pamela Čerčil (prvi brak - sa sinom Vinstona Čerčila) poverila kako su posetili Tita 1979, godinu dana pre njegove smrti, i da im je rekao kako predviđa da će se posle njegove smrti Jugoslavija raspasti. Prenoseći njene navode, Roberts se ne udubljuje u dalje analiziranje mogućih značenja Titove izjave. 

U ličnim razmišljanjima o Titu, kako je esej i naslovljen, Roberts daje zanimljiv uvid u funkcionisanje visoke diplomatije. Sećajući se najveće krize u američko-jugoslovenskim odnosima, navodi da je bila isprovocirana Titovim govorom na Prvoj konferenciji Pokreta nesvrstanih u Beogradu 1961.

Tadašnji američki ambasador u Beogradu Džordž Kenan dobio je instrukcije od državnog sekretara Dina Rasta da prenese jugoslovenskim vlastima kako SAD očekuju da u Titovom govoru na otvaranju konferencije ne bude delova koji bi na bilo koji način mogli da budu interpretirani kao antiamerički. Roberts tvrdi da su dobili uveravanja da nemaju razloga za brigu i da je lično pročitao Titov govor koji je bio unapred napisan, te da u njemu nije bilo "spornih" pasusa.

Američke diplomate su bile zapanjene kada su, slušajući Titov nastup na otvaranju konferencije nesvrstanih, čule da Jugoslavija "razume" zašto su Sovjeti prekršili dogovor o zabrani nuklearnih testiranja.

"Kenan nije bio raspoložen za praštanje i mesecima je izbegavao viđanje sa Titom, a kada bi se eventualni susreti činili neizbežnim, odlazio bi iz grada."

Slikajući Titov portret, američki diplomata iznosi i zanimljiva zapažanja o maršalovom poznavanju stranih jezika. Premda je govorio ruski, baš kao i ambasador Kenan, u zvaničnim prilikama je insistirao da bude prisutan prevodilac gde je on pričao na srpskohrvatskom, a Brenan na engleskom.

Zanimljiva je anegdota kada se prilikom jednog susreta prevodilac nije najbolje snalazio pa je Roberts prešao na nemački jer je znao da je Tito proveo neko vreme u Austriji radeći kao mehaničar. "Njegov nemački, iako tečan, bio je na nivou jednog auto-mehaničara. Tito je prestao da govori i nastavili smo da komuniciramo uz pomoć prevodioca. Često sam se pitao zašto nije želeo da priča na nemačkom. Pretpostavljam da je to bilo zbog toga što je bio svestan da takvim jezikom ne govore diplomate."

Broz je bio poslednji šef neke države koji je video živog Džona Kenedija pre atentata u Dalasu. Samo tri nedelje ranije boravio je u SAD i američki predsednik je na njega ostavio jak utisak.

"Iako nikada ranije nije bio u američkoj ambasadi u Beogradu, izrazio je želju da lično dođe i izjavi saučešće. I čak više od toga - poželeo je da sa ambasadorom porazgovara o Kenedijevom ubistvu."

Roberts deli i jedno lično sećanje na Broza. Posle službe u Beogradu i kasnije u Ženevi posvetio se naučnom radu iz čega je 1973. nastala knjiga "Tito, Mihailović i saveznici, 1941-1945." koju je "Forin afers" proglasio najboljom knjigom o toj temi. Tito je bio nezadovoljan, piše Roberts, jer su objavljeni podaci da su partizani 1943. imali tajni sastanak sa nemačkom vrhovnom komandom.

"Godinama su Tito i njegovi saveznici optuživali generala Mihailovića za 'pregovaranje' sa Nemcima i čak su ga pogubili kao izdajnika 1946. Učinjeni su veliki napori da se prikrije partizansko-nemački susret, a zbog mog otkrića knjiga je zabranjena u Jugoslaviji."

Knjiga je, međutim, prošle godine štampana kod nas i našla je put do ovdašnjih čitalaca 40 godina nakon originalnog objavljivanja.

Zaokružujući priču o Titu, Roberts podseća da je njegova sahrana bila najveća državnička sahrana do sada. Prisustvovala su četiri kralja, šest prinčeva, 31 predsednik, 22 premijera i 47 ministara spoljnih poslova. Američki predsednik Džimi Karter je kao specijalnog izaslanika poslao svoju majku.

Kao oštar kontrast navodi da je prošle godine umrla i njegova udovica i nekadašnja jugoslovenska prva dama Jovanka Broz - "bez prijatelja i bez prebijene pare".