Počeci rada Radio Beograda označili su i pojavu novog umetničkog žanra na ovim prostorima – radio-drame

Ipak, prva radio-drama u užem smislu, pisana specijalno za izvođenje pred mikrofonom, odigrana je na svečanosti prvog dana emitovanja nove, savremenije stanice Radio Beograd 24. marta 1929. godine, u prostorijama na drugom spratu Palate Srpske akademije nauka i umetnosti. Tada je zvanicama i slušaocima predstavljena radio-dramatizacija narodne pesme „Đakon Stefan i dva anđela”, koju su za radio-izvođenje priredili prof. dr Vinko Vitezica i dr Gustav Braun, urednici literarnih emisija.

Uloge su tumačili prvaci drame beogradskih pozorišta Jovan Đedo Antonijević, Dobrica Milutinović, Dara Milošević, Sava Todorović i Radomir Raša Plaović, a na violončelu ih je pratio g. Fric, čime je u interpretativnu celinu uvedena i muzika kao preko potrebni sloj u novom dramskom žanru. Ovim stvaralačkim činom u srpskoj kulturi uspostavljena je jedna nova umetnička epoha. Zato je 24. mart u našoj kulturi ubeležen i kao Dan radio-drame.

U ranoj fazi nove umetnosti nosioci radio-dramskog repertoara bili su prvaci Drame nacionalnog teatra, ali i glumci putujućih i bulevarskih pozorišta, koji su često deo svojih potvrđenih umetničkih bagaža s pozornica predstavljali slušaocima. To je, razumljivo, zahtevalo izvesne intervencije, promenu pristupa, jer je radio-drama žanr u kojem su dramskom umetniku oduzeta brojna uobičajena glumačka sredstva – kostim, geg, mimika, facijalna ekspresija, šminka, scenografija… Učivši da pred mikrofonom nastupaju isključivo glasom svojim i nepatvorenom emocijom, glumci su dobili najteži zadatak – da u slušaocu probude maštu i dočaraju im zvukom najlepše i najverodostojnije slike.

Među prvim radio-glumcima bili su i: Vlasta Antonović, Petar Hristić, Olga Ilić, Nikola Mitić, Žanka Stokić, Nikola Gošić, Čiča Ilija Stanojević, Aleksandar Rašković, Draga Milojević, Milica Bandić, prave glumačke zvezde svoga doba. Neki od njih okušali su se i kao pisci komada kreiranih specijalno za radio izvođenje. Prvi dramaturg na radio-programu, angažovan sa jasnom idejom da profiliše razvoj radio-drame, bio je ugledni komediograf Branislav Nušić.

Krajem tridesetih godina prošlog veka reditelj Jovan Bata Konjović oformio je i profesionalnu grupu radio-glumaca koji su bili posvećeni prvenstveno radio-drami. Sve do Drugog svetskog rata, a i nekoliko godina po oslobođenju, kada su magnetofoni ušli u širu upotrebu, radio-drame su mahom izvođenje uživo, što je zahtevalo posebnu visprenost i koncentraciju čitavog ansambla.

„Magnetofonska revolucija” i pojava snimljenog zvuka promenila je i estetiku radio-dramskog izraza i podstakla interesovanje stvaralaca koji su prepoznali nove mogućnosti umetničkog izraza i uvideli veću moć „razmišljanja zvukom”, uključujući i princip kolažiranja i radio-montaže. Tada nastaju nova, do tada u umetnosti manje poznata ili sasvim nepoznata zanimanja – radio-reditelj koji traga za mogućim ili potrebnim zvučnim izrazom, snimatelj i dizajner zvuka, muzički saradnik, efektoman, radio-dramaturg…

Dolaskom rediteljke (koja je najpre zaposlena kao spiker!) Mire Trailović na čelo Dramskog programa, posebno su podstaknuti pisci koji će stvarati originalne drame specijalno za radio. Doba pionira i istraživača u srpskoj radio-dramaturgiji (do sredine šezdesetih godina prošlog veka) beleži zlatnim slovima imena Bogdana Jovanovića, Dušana Radovića, Miodraga Đurđevića, Aleksandra Obrenovića, Đorđa Lebovića, Nebojše Nikolića, Radomira Konstantinovića, Miodraga Pavlovića, Jovana Hristića, Svete Lukića, Ivana V. Lalića, Danila Nikolića i mnogih drugih.

Već pedesetih godina počela je prva književna produkcija specijalno pisana za radio-dramsko izvođenje. Drama za decu Duška Radovića „Gusarski kapetan Džon Piplfoks zvani Zvono” premijerno izvedena 1953, dela „Lekcija” Bogdana Jovanovića, „U krugu krivice” Ivana Ivanjija i „Povratak” Miodraga Đurđevića (1954/55) predstavljala su veliki iskorak u ovom smislu. U godinama koje su sledile radio-drama privlačila je sve veći broj književnika, a mnogi među njima ostali su trajno vezani za radiofonijsko stvaralaštvo, ma kuda su ih vodili umetnički putevi i ciljevi. Daljem razvoju novog književnog žanra u mnogome je doprineo i Jugoslovenski festival radio-drame (1957-1991).

Produkcija radio-drame podstaknuta je početkom šezdesetih promenom organizacione strukture u okviru kuće i projektom formiranja Redakcije Dramskog programa Radio Beograda koji je inicirao glavni urednik Kulturno-umetničkog programa Milan Bulatović, a u delo sprovela Neda Depolo, dramaturg, urednik rukovodilac Odeljenja radio-drame. Redakcijom su tih godina, pored Nede Depolo neposredno rukovodili Radivoje Lola Đukić, Mira Trailović, Miodrag Đurđević, Vladimir Carina i Vladimir Stamenković, koji su, uspostavljajući visoke standarde unosili novi entuzijazam i obezbeđivali kontinuirani razvoj ove umetnosti. Kasnije je iz Redakcije Književni bum pratila su, uz već pomenuta, rediteljska imena Miroslava Belovića, Ognjenke Milićević, Slobodana Bate Sedlara, Vasilija Popovića, poznatijeg po umetničkom imenu Pavle Ugrinov, da bi zamah kulminirao mnogobrojnim planetarnim uspesima ostvarenja stvorenim u čuvenom Studiju X koja su režirali doajeni Darko Tatić, Slobodan Boda Marković, Olga Brajović Petrović, Vladan Radovanović, Petar Teslić, Nada Bjelogrlić, Arsenije Jovanović…

Tokom svih prethodnih decenija radio-drama bila je omiljeno mesto susreta bardova našeg glumišta, ali i doajena pozorišne i filmske režije.

Danas, Dramski program, kao redakcija u okviru Drugog programa Radio Beograda, programa kulture i umetnosti, svoju poetički i žanrovski bogatu produkciju emituje na talasima Prvog, Drugog i Trećeg programa, u 11 žanrovski specijalizovanih serija tokom svih 7 dana u nedelji. Produciraju se radio-drame nastale ili na osnovu originalnih radio-dramskih tekstova ili na osnovu dramatizacija proznih dela kao i adaptacije pozorišnih dela, a takođe se sarađuje sa kompozitorima i autorima spremnim za istraživanja u oblasti radiofonije i zvučnih eksperimenata. Najveći deo produkcije obavlja se snimanjem u tonskom studiju 8 Radio Beograda i montažom dijaloga, muzike i zvučnih efekata.

Na Drugom programu emituje se ukupno šest serija i to:

1. Mala scena (ponedeljkom od 18.32 – originalna ili dramatizovana/adaptirana dela domaće i svetske književnosti žanrovski najčešće profilisana kao komedija)

2. Paukova mreža (utorkom od 18.32 – originalna radio-dramska dela domaćih autora ili dramatizacije klasičnih dela domaće i svetske književnosti u žanrovima fantastike, horora, naučne fantastike, krimi-priče)

3. Radio igra (sredom od 18.32 – eksperimentalniji oblik dramskih dela koji podrazumeva istraživanja u graničnim žanrovima kao što su: esejističko-filozofski ili poetski narativi, neklasične i otvorene dramske forme, post-dramska dramaturgija)

4. Drama Drugog programa (četvrtkom od 18.32 – originalni radio-dramski tekstovi ili dramatizacije proznih i adaptacije pozorišnih tekstova domaćih autora, sa akcentom na savremenije teme i savremene autore, žanrovi – drama, melodrama, porodična ili socijalna drama, i istorijska drama)

5. Zvezdani časovi (petkom od 18.32 – najčešće originalna radio-dramska dela - dramatizovani životopisi ili značajne životne epizode znamenitih ličnosti domaće i svetske kulturno-naučne baštine, uz naglašen poetski odmak u odnosu na edukativnu notu koju ovakvi narativi donose sami po sebi)

6. Dokumentarno-dramski program (subotom od 18.00 – teži ka hibridnoj formi dokumentarističke fikcije i podrazumeva kombinovanje o-tona sa narativnim pasažima koji pripadaju fikciji, ili pak najpročišćeniji oblik o-tonskog materijala na kome autor sam vrši montažnu i dramaturšku intervenciju i tako tvori autentičnu dramsku priču)

Na Prvom programu Radio Beograda emituju se serije:

1. Radioteka (nedeljom u 23.00 – dramatizacije dela prozne klasike domaćih i svetskih autora ili adaptacije klasičnih pozorišnih tekstova ili antičkih predložaka, uključujući i početak 20.veka)

2. Dramski program za decu (nedeljom u 12.15 – originalna radio-dramska dela savremenih autora ili dramatizacije književnih dela za decu kao i adaptacije pozorišnih tekstova za decu, uz istraživanja atraktivnih (i istovremeno edukativnih) narativa posebno osetljivoj grupi – tinejdžerima i adolescentima)

3. Dramske minijature (subotom u 20.00 – originalna ili adaptirana/dramatizovana dela svih žanrova u trajanju do 10 minuta)

Konačno, na Trećem programu emituju se serije:

1. Drama Trećeg programa (subotom oko 21.00 – originalni ili adaptirani tekstovi domaćih ili svetskih autora avangardnijih i eksperimentalnijih poetika)

2. Radionica zvuka (nedeljom oko 23.00 – komponovane akustičke forme i radiofonski eksperimenti u polju istraživanja zvuka – muzike, šuma, govora)

Dramski program doneo je, ne samo Radio Beogradu već i našoj kulturi uopšte, veliki broj međunarodnih priznanja. Najveći uspesi zabeleženi su u zlatnom periodu sedamdesetih i osamdesetih godina prošlog veka ali uspesi su ostvareni još daleke 1958. Do početka 21. veka, osvojeno je čak sedam nagrada na renomiranom festivalu PRIX ITALIA:

- ,,Ptica” Aleksandra Obrenovića u režiji Miroslava Belovića, 1958.

- ,,Msje Žozef” radio-drama za decu Nebojše Nikolića u režiji Branislava Obradovića, 1961.

- ,,Krajputaši” i ,,Resavska pećina” – radionice zvuka Arsenija Jovanovića 1971. i 1977.

- ,,Mislio sam da se ruše brda” dokumentarna emisija Nade Bjelogrlić i Zvonimira Kostića, 1979.

- ,,Ono malo čega se sećam” Ivane Trišić u režiji Darka Tatića 1983.

- ,,Malo večno jezero” Vladana Radovanovića i Nede Depolo 1984. (nagrada GIANFRANCO ZAFRANI u kategoriji Radiofonijske muzike)

- ,,Traganje po pepelu” Đorđa Lebovića u režiji Bode Markovića 1985.

Tu je i 7 nagrada PREMIOS ONDAS (,,Resavska pećina” Arsenija Jovanovića, ,,Camposanto” Julije Najman, Darka Tatića i Dušana Veličkovića, ,,Hzdrodialectica alias Aquarondo” Nade Starčević, Darka Tatića i Petra Marića, ,,Duž duge, duge ulice” Nede Depolo u režiji Arsenija Jovanovića, ,,Gospođica” Ive Andrića u režiji Darka Tatića, ,,Urlik uma” Alena Ginzberga u režiji Olge Brajović, ,,Život i delo Alfonsa Kaudersa” Aleksandra Hemona u režiji Darka Tatića) zatim PRIX JAPAN za ,,Glas svuda prisutni” Sonje Malavrazić u režiji Miroslava Jokića, URTNA PRIZE za ,,Dunja li je, duša li je” Dragoslava Devića i Miroslava Jokića. Dramski program i dalje svake godine učestvuje na međunarodnim festivalima kao što su PRIX ITALIA, PRIX EUROPA, PREMIOS ONDAS, PRIX MARULIĆ, PRIX EX AEQUO, PRIX BOHEMIA.

Recentni uspesi su „Košmar jednog drveta” Aleksandra Protića 2002.godine u kategoriji komponovane muzike na festivalu PRIX ITALIA, prva nagrada na Festivalu u Teheranu za 

„Lift” Aleksandre Urošević 2007. godine kao i specijalna nagrada za glumačka ostvarenja u „Pismu iz 1920.” Ive Andrića u režiji Nađe Janjetović 2008., zatim specijalna nagrada Međunarodnog odbora za dečju knjigu na festivalu PRIX EX AEQUO u Bratislavi za radio-dramu za decu „Vetruškina ledina” Uglješe Šajtinca u režiji Bojane Lazić 2010. godine, nagrada Mileniji Stamenković za kratku formu radiofonijskog dela „Eko-rekvijem” u Iranu 2014. godine kao i još jedna PRIX ITALIA nagrada za muzičko delo kompozitorke Ivane Stefanović „Veliki kamen” 2017. godine.

Svake godine redakcija Dramskog programa raspisuje tradicionalni Javni anonimni konkurs Radio Beograda (najstariji književni konkurs kod nas, koji datira iz 1929. godine) za radio-dramu u kategorijama Originalna radio-drama (dve nagrade), Radio-drama za decu, Dramska minijatura, Dokumentarna drama i predložak za Eksperimentalno radiofonijsko delo. Nagrađena dela se potom produciraju i emituju.