Prostori pijanizma – Bajron Dženis

„Kada ste za instrumentom, nemojte misliti o sebi kao o pijanisti, mislite o sebi kao o pevaču... Danas sve češće čujem da mladi pijanisti ne koriste dovoljno boje, a one su izuzetno važne, jer pomažu u interpretaciji dela. Kada sam prvi put svirao za Horovica, rekao mi je: Znaš, ti muzički lepo slikaš akvarele, ali moraš slikati i uljem.”

Ove poruke i sećanja Bajrona Dženisa – kultnog američkog pijaniste, prvog i verovatno najslavnijeg učenika Vladimira Horovica – mogla bi se uzeti kao polazište za priču o njegovoj umetnosti sviranja klavira, koja je u kontekstu druge polovine 20. veka, pre svega, značila pronošenje romantičarske muzičke vatre. I ne samo to, već najpre specifičnog stila svog slavnog učitelja, te u tom pogledu i ne čudi konstatacija pompezne američke marketinške industrije koja ga je već na početku karijere nazvala "drugim Horovicem". Ipak, Bajron Dženis bio je daleko od kakvog pijanističkog epigona, o čemu svedoče njegov sasvim individualni karakter i muzikalnost, upravo one osobenosti koje su zaokupile pažnju ruskog velikana i podstakle ga da se prvi put u karijeri, upusti u pedagoške vode i započne rad sa sedamnaestogodišnjim učenikom Džulijarda. A ostalo je ubrzo postala istorija. Jer Dženis je već na pragu svojih dvadesetih na američku scenu stupio kao proteže najvećeg pijaniste epohe, uspevši sa lakoćom da opravda ovu poziciju ne samo respektabilnim izvođačkim umećem, već i specifičnim oreolom naslednika jedne "velike škole sviranja", odlikom koja se u njegovim interpretacijama tako lako raspoznavala već od prvih odsviranih tonova. Njena esencija bila je, pre svega, u poetskom oblikovanju muzike, kroz spontanitet i živi, vatreni muzički nerv – oba zvučno ovaploćena u bogatom koloritu koji je prevazilazio perkusivnu prirodu instrumenta, sugestivno transformišući klavir u "orkestarski" i "vokalni" medijum.

Nadahnuto izvođenje Listovog Petrarkinog soneta 104 koji reprodukujemo u emisiji, na duboko emotivan i proživljen način iznosi na videlo spektar pomešanih osećanja rastrzanosti, patnje, unutrašnjih previranja i izliva ljubavnih strasti sa kojima se Bajron Dženis u potpunosti poistovetio poput samog subjekta naracije, a ne tek kao distancirani interpretator koji objektivno reprodukuje muzičko-poetsku poruku dela. Bogata sonornost postignuta legato sviranjem osnova je za razuđenu karakterizaciju muzičkog materijala, dok u zvučnom smislu preovladava utisak umetnikove potrebe da transcendira klavir kao materijalni medijum posredovanja muzike.

Rođen 1928. godine u mešovitom braku Amerikanke i poljsko-ruskog emigranta kao Bajron Janks, Dženis se nakon prvih muzičkih poduka seli u Njujork gde u osmoj godini započinje rad sa Jozefom i Rozinom Levin, ali ubrzo nastavlja školovanje kod njihove učenice Adele Markus na Džulijardu sa kojom će provesti ključne godine formiranja. Presudan momenat u životu Dženisa odigrao se 1944. godine kada ga je prilikom izvođenja Drugog klavirskog koncerta Sergeja Rahmanjinova u Pitsburgu čuo Vladimir Horovic, te oduševljen muzikalnošću mladića predložio privatni rad sa njim. Ovo svojevrsno pijanističko šegrtovanje trajaće pune četiri godine tokom kojih su Bajronu Dženisu bili zabranjeni javni nastupi kako bi mimo izazova pozornice sav fokus usmerio na umetnički napredak i sazrevanje. Horovic je nesumnjivo želeo da mladi i upečatljivi pijanista od njega dobije što kompletnije znanje, te po Dženisovim sećanjima nikada nije propustio niti jedan čas, vodeći ga sa sobom čak i na turneje zajedno sa suprugom Vandom. Ipak, Horovic je jasno stavljao do znanja da mu namera nije bila da indoktrinira Dženisa do tačke koja bi značila imitaciju njegovog sviranja, te tokom časova nikada nije svirao na drugom instrumentu, već je svoje poduke zasnivao na verbalnim uputstvima i korekcijama učenikovog izvođenja.

Karakterna crta Dženisovog sviranja u kojoj je Horovic još pri prvom susretu prepoznao samoga sebe i koja je bila amalgam njihove potonje saradnje, bila je, po sećanju pijaniste, „nervoza, ali u dobrom smislu te reči... nervoza bez koje čak i najveća spretnost može izgledati samo mehanička”... Bio je to onaj neophodan začin u transponovanju pijanističkog nadahnuća za instrumentom koji je u sadejstvu sa izvanrednim osećajem za lirsko oblikovanje muzike, vodio celovitom umetničkom doživljaju. O tome svedoči i interpretacija Betovenove Sonate opus 31 broj 2 u de-molu, poznatije pod nazivom Oluja, koju je Bajron Dženis snimio 1949. godine neposredno nakon okončanja rada sa legendarnim pijanistom, a koju ćete čuti u emisiji.

Dugo odgađan, ali naposletku uspešan debi u Karnegi holu 1948. godine označio je nakon četiri godine intenzivnog rada sa Vladimirom Horovicem početak Dženisovog profesionalnog delovanja, koje se osim po Sjedinjenim Američkim Državama ubrzo prenelo i na evropske scene, kao i na turneje po Južnoj Americi, te već početkom 1950-ih, mladi umetnik beleži nastupe sa najvećim orkestrima i dirigentima tog vremena.

Londonska kritika je, tako, pisala prigodom njegovog debija u tom gradu, kada je pijanista nastupio u Drugom klavirskom koncertu Rahmanjinova da je delo izvedeno „sa potpunim žarom, istinskom vatrom i saosećanjem koje ovo delo zahteva, a koje se tako retko čuje kao u interpretaciji Bajrona Dženisa, izuzetno nadarenog pijaniste iz Amerike”. Ovo su bile godine njegove pune afirmacije, te plodova veoma uspešne saradnje sa diskografskom kućom Ar-Si-Ej čiji je postao ekskluzivni umetnik. Tada su nastali Dženisovi, danas antologijski, snimci Trećeg klavirskog koncerta Sergeja Rahmanjinova sa Bostonskim simfonijskim orkestrom pod dirigentskom palicom Šarla Minša, Listov Totentanc, Burleska Riharda Štrausa, kao i niz solističkih zapisa na kojima preovladavaju dela romantičarskih stvaralaca, u prvom redu Frederika Šopena čijoj je muzici bio naročito posvećen.

Rasplamsana u eri Hladnog rata, Dženisova karijera je imala i političku dimenziju, te je u vreme uspostavljanja kulturne saradnje Sjedinjenih Američkih Država i Sovjetskog Saveza upravo on bio izbor Stejt dipartmenta za umetnika koji će uzeti učešća u dogovorenoj "kulturnoj razmeni" dve zemlje. Mada je njegov debi u SSSR-u 1960. godine već bio anticipiran pobedom Vana Klajburna na Takmičenju Čajkovski dve godine ranije, koja je bila dočekana na Zapadu kao prva simbolička pobeda Amerike u Hladnom ratu, Bajron Dženis je bio prvi "ambasador" američke muzičke kulture tokom ovog perioda, a njegovi uspesi u Moskvi i Lenjingradu koji su usledili imali su velikog značaja, prevashodno u političkom smislu.

Sam Dženis je u jednom intervjuu ovako evocirao sećanja na taj period: „Da, bio sam taj koji je otvorio kulturnu razmenu sa Sovjetskim Savezom 1960. Rihter ju je potom nastavio u Njujorku. Na prvom koncertu u Moskvi, kada sam izašao na scenu, nije bilo aplauza nego uzvika: „Ju-tu, Ju-tu, Ju-tu!” Naime, reč je bila o tome da su Sjedinjene Američke Države imale špijunski avion ovih oznaka (U-2) koji je morao da leti izuzetno visoko kako bi zaobišao sovjetsku odbranu. Međutim, Rusi su uspeli da ga obore i da zatvore pilota Gerija Pauersa. Dakle, u to vreme Rusi su bili prilično neprijateljski raspoloženi prema Amerikancima. Ali ono što sam uradio bilo je važno, jer je pokazalo kako muzika može da promeni osećanja ljudi. Do pauze, publika je ustala na noge i počela da aplaudira, a na kraju koncerta ljudi su počeli da izlaze na binu i neki od njih su plakali. Osećao sam da plaču jer su shvatili da je njihov „neprijatelj” ljudsko biće, baš kao i oni. Bilo je neverovatno videti i doživeti promenu u rasponu od neprijateljstva do divljenja...”

Prodori iza Gvozdene zavese bili su samo fragment svestranog koncertnog i studijskog delovanja Bajrona Dženisa, i moglo bi se reći da su šezdesete bile zlatno vreme njegove karijere. Godina 1967. ostaće, međutim, od posebnog značaja u njegovoj biografiji jer je tada, prilikom posete Francuskoj, sasvim slučajno pronašao nepoznate rukopise Frederika Šopena. Bile su to dve ranije verzije dobro poznatih Valcera – u Ges-duru, opus 70, broj 1 i u Es-duru, opus 18 – o kojima je Njujork Tajms ubrzo izvestio kao o „najvećem otkriću veka”, a koji će Dženisa u potonjim godinama usmeriti na proučavanje i izvođenje dela poljskog stvaraoca. Nažalost pojava artritisa početkom 1970-ih uticaće na postepeno smanjivanje njegovih koncertnih aktivnosti, a primat će preuzeti njegov pedagoški rad na Džulijardu. Kao pijanista koji je zenit svoje karijere ostvario u specifičnom istorijskom trenutku, te kao jedan od najuspešnijih američkih posleratnih pijanista obavijen aurom pronosioca specifične romantičarske tradicije sviranja klavira, Dženis je još za života stekao legendaran status, o čemu svedoči i njegovo uvrštavanje u poznatu Filipsovu ediciju „Veliki pijanisti 20. veka” u kojoj je zastupljen sa čak dva albuma. Preminuo je 14. marta ove godine u Njujorku u 95. godini života.

U emisiji reprodukujemo i njegovo izvođenje Koncerta za klavir i orkestar broj 1 u fis-molu Sergeja Rahmanjinova koji je Bajron Dženis snimio sa Moskovskom filharmonijom i Kirilom Kondrašinom 1962. godine.

Autor emisije: Stefan Cvetković