Srpska umetnost u Gracu: O melanholičnom duhu vremena

Prvi deo izložbe su srpski posetioci već videli, ili to mogu do početka maja. U Legatu Zorić – Čolaković, depandansu Muzeja savremene umetnosti, izloženi su radovi, osim Suzane Venger (1915-2009), živih austrijskih umetnika.

Drugi deo je sada upravo otvoren u Gracu. Po kompoziciji i namerama je kompleksniji, jer se vraća na sam početak dvadesetog veka da objasni genezu srpske nadrealističke, ili bliže današnjem tumačenju nadrealne umetnosti.

I zastupljenost je drugačija. Izložba u Beogradu predstavlja radove jedanaest, srpskoj kulturnoj sceni mahom nepoznatih autora. Po brojevima, ova u Gracu pokazuje više nego duplo, reprezentativan presek kroz dela 23 likovna umetnika, od koji neki već poseduju prepoznatljivost među austrijskim galeristima i na regionalnim sajmovima umetnosti.

Srpski umetnici su podeljeni u tri grupe. U prvoj su izvorni nadrealisti oko Marka Ristića, koji su stajali u direktnoj komunikaciji sa pariskim rodonačelnicima surealizma, predvođenih Andre Bretonom.

Drugu grupu čini srednja generacija, u kojoj su najpoznatija imena Ivan Tabaković, Leonid Šejka, Olga Jevrić, ili ona koja odnedavno dolaze u fokus, kao Kosara Bokšan i Bogoljub Jovanović.

Najveća sala rezervisana je za radove živih savremenih umetnika iz Srbije, od najstarije Milene Dragičević, rođene u Kninu 1965, do najmlađeg Vukadina Filipovića iz Užica, okruglo godište 2000, koji još studira slikarstvo u Beču.

Bela kocka na tlocrtu crkve

Hala umetnosti u Gracu, gde se sada izlaže srpska umetnost, legenda je po vlastitom pravu. Ona sledi austrijsku praksu „kuće umetnika“ (Künstlerhaus), u kojoj se udruženja umetnika finansijski ujedinjuju da bi solidarno podigli zajednički izložbeni prostor, manji od državno finansiranih muzeja, veći od privatnih galerija.

Objekat je izgrađen pedesetih godina, pola veka nakon što je planiran, godinama posle završetka svih ratova, barem onih u kojima je Austrija sudelovala. Dugo je bio deo štajerskog Joaneuma, drugog po veličini austrijskog muzeja.

U ovom veku je usledio višestruki reset. Hala je izvučena iz državne organizacije i vraćena umetničkim udruženjima i kolektivima, uz to i dva puta renovirana. Pročelje grčkog antičkog hrama je srušeno, na njegovom mestu podignuta primerenija fasada koja evocira industrijsku arhitekturu izmedju dva svetska rata.

Poslednjih 13 godina umetnički rukovodilac je Sandro Drošl (1970, Grac), koji je konsekventno, nizom odabranih projekata, kao ovog sada, transformisao regionalni karakter kuće i postavio je na mapu internacionalne umetnosti.

Arhitektura Hale je modernistička, takozvani "white cube", ili „bela kocka“, nastala po pročišćenim linijama nemačkog Bauhausa i holandskog pokreta De Stajl. Od tog koncepta već neko vreme beže svi muzeji, jer posreduje strogu i izolovanu sliku umetnosti. Svako ga ublažava na svoj način.

U slučaju Graca, arhitektonski minimalizam bele kocke omekšan je sa rasporedom prostorija, u čijem se tlocrtu i strukturi prepoznaju citati hrišćanskih crkava.

Sobe za žive i mrtve

U centralnoj hali, koja nosi karakteristike glavnog broda ili naosa, izloženi su radovi savremenih srpskih umetnika. Centralnu poziciju zauzima poliptih Obećana zemlja Biljane Đurđević (1973, Beograd), alegorija na četiri jahača apokalipse. Monumentalno ulje na platnu dimenzija četiri i po sa sedam i po metara se u katalogu opisuje kao ekološka epopeja, odbrana čiste prirode od nadirućih snaga savremenog kapitalizma.

Na zidu levo je niz novijih slika Marije Šević (1987, Aranđelovac), sa pejzažima Velikog ratnog ostrva. Mladi ljudi, dovoljni sebi, prolaze kroz zelenilo, samo što su krenuli, već puni nostalgije za izgubljenim rajem mladosti i nedirnute prirode.

U posebnoj „kapelici“ desno od ulaza, smešteni su radovi Nine Zeljković (1985, Beograd), umetnice koja arhitektonsku simboliku stare Vizantije pretapa u elemente moderne duhovnosti. Teške zavese u prostoriji daju imerzivni karakter Nininim radovima, u kojima se kombinuju tradirane forme, boja, zvuk, video i miris, sve u nameri da se kod posmatrača probude asocijacije na rušilačko doba ikonoklazma.

Iza centralne hale, s one strane zida na kome kao tamni ikonostas dominira Đurđevićkin poliptih, širi se polukružni oltarski prostor, citat apside. Sada su tu izloženi radovi dve autorke srednje generacije.

Na tapiserijama Milice Zorić (1909. Split – 1989. Beograd) smenjuju se religiozni i mitološki motivi. Pored je niz minimalnih skulptura Olge Jevrić (Beograd, 1922 – 2014), vajarke koja je među prvima napustila zahteve socrealizma i okrenula se modernističkoj poetici apsurda, sna i nostalgije.

Između apside i kapele je prostor gde belina modernističke kocke dobija karakteristike sakristije/đakonikona. Tu su radovi srednje generacije nadrealizma, od Radomira Reljića (1938 Skoplje – 2006 Beograd), Ljiljane Blaževske (1944 Skoplje – 2020 Beograd) i Kosare Bokšan (1925 Berlin – 2009 Beograd).

Iz vestibula se silazi u prostor bele „kripte“, gde su svi ostali. Pored Marka Ristića (Beograd, 1902 – 1984), tu su iz originalne postave pravog nadrealizma još Aleksandar Vučo (Beograd, 1897 – 1985), Dušan Matić (1898 Ćuprija – 1980 Beograd), Vane Bor (1908 Bor – 1993 Oksford) i Radojica Ivanović Noe (Beograd, 1903 – 1944).

Vizuelno međutim u „kripti“ vlada srednja generacija. Ivan Tabaković (1989. Arad – 1977) sa senkom ljudske glave nadrealistički prelomljenoj u dva prostora, ili šarene kutije i kocke Leonida Šejke (Beograd, 1932 – 1970).

Koloristički privlače dvojica predstavnika minorne umetnosti, „naivaca“ kako se govorilo u doba pre vouk-kulture: Sava Sekulić (1902. Obrovac – 1989. Beograd) i Ilija Bašičević Bosilj (Šid, 1895 – 1972).

Pravo otkriće i nova posthumna zvezda srpske galerijske scene je Bogoljub Jovanović. Rođen je 1924. u Beogradu, umro takođe u Beogradu skoro vek kasnije (2021), nakon što je radni vek proveo u Parizu i Njujorku. Jovanović je slikao, ostavljao, i odlazio dalje bez osvrtanja, što danas predstavlja veliki izazov za istoričare umetnosti, galeriste i kolekcionare.

U predvorju „kripte“ izložena su tri njegova rada iz pariskih šezdesetih godina, varijacije monstruozne glave koja oštrim zubima grize i otkida komade svemira pod nemom i hladnom svetlosti zvezda.

Nadrealistično, nadrealno, političko, levo?

Glavni kustos izložbe je Sandro Drošl iz Hale umetnosti u Gracu, kustos-koordinator je Miroslav Karić iz Muzeja savremene u Beogradu.

Koncept polazi od originalnog nadrealizma, rođenog u Parizu pre ravno jednog veka, ali onda prati sve motive i stanja koji liče na njega – nadrealno, fantastično, nostalgično, melanholično. U novije doba se tome pridružuju emocije straha i anksioznosti zbog uništavanja prirode i nadiranja kapitalizma pod zastavama velikih koncerna.

Ideje vodilje kod oba dela ove izložbe, onoj u Beogradu, kao i ovoj u Gracu, nadrastaju nacionalne tendencije i uklapaju se u globalnu aksioznost savremenih umetnosti. Pitanje „Šta dalje?“ je svima zajedničko, kako u odnosu na budućnost umetnosti, još i više u odnosu na budućnost čoveka.

Zato ne treba strogo tumačiti te dve izložbe-blizanke kao ekspozicije nadrealizma, već kao snoviđenja starog u novom.

Naslov „Budućnost melanholije“ računa na kolektivno pamćenje i marketinki princip. Melencolia je naziv poznate Direrove grafike, verovatno i najpoznatije grafike globalno. Stoga se „Melanholije“ u Beogradu i Gracu sabiraju u moderni traktat jednog renesansnog motiva.

Izloba u Gracu je otvorena do 8. juna.