Bitka koja je bitno uticala na Drugi svetski rat, a za koju nikada niste čuli

U junu 1939. godine nad Evropom su se već nadvili gusti, tmurni oblaci novog velikog rata. I dok je hitlerovska Nemačka ostvarila pripajanje Austrije i okupaciju i podelu Čehoslovačke bez ispaljenog metka, u istočnoj Aziji, gde je 1931. Japan okupirao prostranu kinesku oblast Mandžuriju na severu i počev od 1937. godine zauzeo veća priobalna naselja u centralnoj i južnoj Kini uz povremene prodore dublje u unutrašnjost, žrtve su se već brojale u stotinama hiljada.

Mandžuriju je pod kontrolom držala zloglasna Kvantunška armija, formacija Japanske carske vojske osnovana po završetku Prvog svetskog rata, koja je bez znanja državnog vrha u Tokiju 1931. u kineskom gradu Mukden inscenirala napad na železničku prugu nad kojom je Japan imao koncesiju i isti iskoristila kao izgovor za okupaciju Mandžurije. 

Ta regija je svojim velikim prostranstvom i plodnom zemljom snažno privlačila japanske nacionaliste kao žitnica i izvorište sirovina poput uglja, gvožđa i drvne građe.

Zahvaljujući zauzimanju Mandžurije Japan je iznenada dobio više hiljada kilometara dugu kopnenu granicu sa Sovjetskim Savezom i Mongolijom, koja je tada bila pod jakim vojnopolitičkim i ekonomskim uticajem Moskve. 

Ta granica, međutim, nije bila precizno definisana i ambicioznoj i agresivnoj Kvantunškoj armiji, čija je komanda sanjala o zauzimanju istočnog Sibira, pružala je obilje prilika da kroz provokacije i čarke ispipa puls SSSR-a, koji početkom tridesetih godina nije imao dovoljno vojnih efektiva na Dalekom istoku da se suprotstavi japanskom prodoru u severnu Kinu.

Ipak, rastuća japanska pretnja navela je vlasti u Moskvi da ulože više novca i napora u jačanje odbrane uz granicu sa Kinom i u svoje prisustvo u Mongoliji. 

Kada su u maju 1939. izbile borbe između mongolskih jedinica i Kvantunške armije u prostoru između reke Halhin Gol, koju su japanski okupatori i njihovi kineski podanici smatrali granicom između Kine i Mongolije, i petnaestak kilometara udaljenog sela Nomohan, koji su Ulan Bator i Moskva smatrali državnom međom, Staljin je odlučio da stane na put ambicijama Kvantunške armije, s kojom je Crvena armija u drugoj polovini tridesetih već imala nekoliko oružanih okršaja.

Početkom juna 1939. na čelo sovjetskih snaga postavljen je komandant korpusa Georgij Konstantinovič Žukov, koji je ojačao i organizovao sovjetske snage u rejonu i u avgustu komandovao odlučujućom bitkom u kojoj su japanske jedinice podržane kineskim regrutima odbačene sa Halhin Gola. 

Ta vojna operacija, u kojoj je ukupno angažovano oko 100.000 ljudi, u Sovjetskom Savezu i Mongoliji je poznata kao bitka na Halhin Golu, a u Japanu kao Nomonhanski incident. U njoj je, po konzervativnim procenama, na obe strane poginulo po oko 10.000 ljudi. 

I mada mnogi vojni istoričari procenjuju da je Sovjetski Savez imao više ranjenih i teže gubitke u tehnici, kao što su tenkovi i avioni, bitka se doživljava kao jasna pobeda Crvene armije pošto je stavila tačku na oružane provokacije Kvantunške armije i japanske pretenzije prema sovjetskom Dalekom istoku i Mongoliji.  

Pravi početak Drugog svetskog rata u istočnoj Aziji? 

Interesantno, ova u Evropi malo poznata bitka danas se među stručnjacima za azijski kontinent ponekad doživljava kao integralni deo Drugog svetskog rata. 

Pojedini istoričari Azije, među kojima su mnogi Amerikanci, danas tvrde da je tradicionalno viđenje po kojem je Drugi svetski rat počeo napadom nacističke Nemačke na Poljsku 1. septembra 1939. evrocentričan, odnosno, uzan i pristrasan pogled na najveći sukob u istoriji sveta. Po njima, višemesečni okršaj Sovjetskog Saveza i Japana na Halhin Golu, iako prostorno i po broju zaraćenih strana ograničen, se s pravom može smatrati početkom tog rata. 

Osnovni razlog je, tvrde oni, to što to sučeljavanje SSSR-a i Japana, od kojeg je potencijalno zavisila sudbina Mongolije, pa, možda, i sovjetskog istočnog Sibira, predstavlja upravo vrstu sukoba koji je karakterističan za Drugi svetski rat: sudar članice osovine Berlin-Rim-Tokio, jedne od novih svetskih sila koje su težile korenitoj izmeni dotadašnjeg svetskog poretka, Japana, i savezničke sile, SSSR-a, (naslednika) jedne od starih svetskih sila, koje su se tom izazovu suprotstavljale. 

Osim toga, hronološki gledano, neprijateljstva na granici između SSSR, Mongolije i od strane Lige Naroda nepriznate države Mančuko kojom je vladao Japan, bukvalno se (vremenski) nadovezuju na rat u Evropi, jer je bitka na reci Halhin Gol okončana samo dan pred ulazak nemačkih trupa u Poljsku. 

Takođe, primirje između Moskve i Tokija potpisano je dve nedelje docnije, 15. septembra, a sovjetske trupe, oslobođenje pretnje sa istoka, su ušle u Poljsku samo dva dana kasnije, pa se može reći i da je Halhin Gol konkretno, sadržajno, odredio ratne događaje u Evropi, obrazujući s njima uzročno-posledičnu vezu.  

Štaviše, pojedini istraživači početak Drugog svetskog rata vide još malo dublje u prošlosti Azije - u japansko-kineskom okršaju u predgrađu Pekinga 1937. nakon kojeg je usledila šira agresija Tokija na centralnu i južnu Kinu, što je dalje dovelo do uplitanja SAD i Sovjetskog Saveza, koji su novcem, namirnicama i oružjem snabdevali kineske nacionaliste, odnosno, komuniste u borbi protiv japanske okupacije.

To mišljenje se pravda argumentom da je japanski pokušaj da zagospodari čitavom Kinom izraz nastojanja da se naruši i obori dotadašnji svetski poredak, te da je prouzrokovao angažovanje SSSR-a i SAD i tako proizveo strukturu sučeljavanja karakterističnu za Drugi svetski rat. 

Takođe, on je podstakao Vašington da prema Tokiju uvede delimične ekonomske sankcije, odnosno, uskrati mu uvoz materijala i mašina iz SAD koje bi mogle biti iskorištene u vojne svrhe, čime je počela direktna konfrontacija dvju zemalja, koja će kasnije evoluirati u naftni embargo protiv Japana i otvoreni rat u Pacifiku.

Dakle, u obe gore navedene teorije, bitka na Halhin Golu je deo većeg sukoba poznatog kao Drugi svetski rat. Zato je, recimo, američki istoričar Stjuart Goldman, naziva "najvažnijom bitkom Drugog svetskog rata za koju većina ljudi nikada nije čula".  

Uticaj bitke za Halhin Gol na vojno-političke prilike u Evropi i Aziji

Bilo da se smatra uvodom u Drugi svetski rat, kasnijim događajem u njegovom toku ili incidentom potpuno nevezanim za njega, bitka za Halhin Gol posledično je nesumnjivo imala veliki vojno-politički uticaj na situaciju u Evropi i Pacifiku. 

Naime, te borbe na mongolsko-kineskoj granici, odnosno, realna mogućnost istovremenog sukoba na dva fronta, s Japanom na istoku i Nemačkom na zapadu, su, uz aspiracije prema nekadašnjim ruskim teritorijama koje su tada bile u sastavu Poljske, podstakle Staljina da potpiše pakt o nenapadanju sa Hitlerom, što je potonjeg ohrabrilo da krene u osvajanje te slovenske zemlje, budući da mu nije pretila opasnost od intervencije Moskve.

Staljin se uzdržao od toga da iskoristi pobedu na Halhin Golu za ulazak u Mandžuriju i uništenje Kvantunške armije. To se u retrospektivi ocenjuje kao dalekosežna odluka koja je moguće spasla Moskvu od pada 1941. godine, jer je brzo okončanje sukoba na Dalekom istoku omogućilo Sovjetskom Savezu da usmeri više ljudskih i materijalnih resursa na ratište u Evropi. 

Pogranični sukob na potezu između Halhin Gola i Nomohana važan je i jer se u njemu kao vešt strateg i čovek vredan Staljinovog poverenja istakao general Žukov, koji je pobedom u toj bici stekao ne samo prvu od svoje četiri titule "heroja Sovjetskog Saveza", već i reputaciju koja mu je omogućila da početkom 1941, četiri meseca pred početak nemačke invazije na SSSR, bude postavljen i za Načelnika generalštaba Crvene armije. 

Mada je povučen sa te pozicije nakon prvih sovjetskih poraza u Drugom svetskom ratu, Žukov je povratio ugled i Staljinovo poverenje komandovanjem u odbrani Lenjingrada, Moskve i Staljingrada, posle čega je stekao čin maršala, da bi 1945. dobio i priliku da rukovodi operacijama od suštinskog značaja za oslobađanje Istočne Evrope i konačno uništenje Trećeg Rajha, među kojima i bitkom za Berlin.

Sa druge strane, u Japanu su poraz i samovolja Kvantunške Armije urušili ugled kopnenih snaga u unutrašnjem sukobu oko strategije dalje ekspanzije - na uštrb njihove želje da se u borbu za sirovine poput nafte, uglja i rude gvožđa krene prodorom u istočni Sibir.

U državnom vrhu prevagu je odnelo insistiranje mornarice da se to učini napadom na vojne efektive SAD na Havajima, koji bi otvorio put za osvajanje Tihog okeana i britanskih, francuskih i holandskih kolonija u jugoistočnoj Aziji. 

Zato je Tokio u aprilu 1941. sa Moskvom zaključio ugovor o nenapadanju, koji je nastavio da poštuje i nakon nemačke invazije na evropski deo Sovjetskog Saveza. 

Pored svesti da predstoji veliki konflikt sa SAD i želje da se obezbedi pozadina od eventualnog napada Sovjeta kako bi Japanska carska vojska mogla da se skoncentriše na gušenje otpora u Kini, jedan od faktora u toj odluci bila je i činjenica da su japanski komandanti u Mandžuriji bili impresionirani vatrenom moći i količinom ratne tehnike koju je SSSR izveo na bojište tokom borbi oko Halhin Gola.  

Napad na Mandžuriju 1945. dokrajčio Japan

Pogranični okršaj iz 1939. nije bio poslednji sukob Sovjetskog Saveza i Japana u Mandžuriji. Na za budućnost celog sveta neobično važnoj konferenciji u Jalti u februaru 1945. sovjetski lider Josif Visarionovič Staljin dao je reč američkom predsedniku Frenklinu Delanu Ruzveltu, koji je strahovao da će slamanje Japana koštati SAD preko pola miliona života, da će njegova zemlja objaviti rat Tokiju tri meseca nakon predaje Berlina. 

To obećanje je i održao - grandiozni juriš Crvene armije na Mandžuriju, severni deo Korejskog poluostrva, južnu polovinu Sahalina i ostrva iz Kurilskog lanca, u kojem je učestvovalo 89 divizija sa milion i po ljudi, počeo je odmah posle ponoći 9. avgusta, tačno tri meseca posle kapitulacije Nemačke. 

Kasnije tog dana japanski grad Nagasaki opustošila je druga po redu američka nuklearna bomba. Mada je to razaranje neverovatnih razmera, zajedno sa sravnjivanjem Hirošime, nokautiralo Japan i dovelo do prvog javnog obraćanja cara naciji putem radija, u kojem je on, donekle nejasno, obznanio svojim podanicima da će se Zemlja izlazećeg Sunca predati, borbe između sovjetskih snaga i japanskih jedinica u severoistočnoj Aziji nastavile su se sve do kraja avgusta. 

U njima je u zarobljeništvo palo blizu 600.000 japanskih vojnika, čime je ostrvska carevina zadobila poslednji u seriji teških udaraca koji su je bacili na kolena. 

Tako se ispostavilo da je Halhin Gol, reka koja preseca granicu Mongolije i Kine i koju je Crvena Armija opet pregazila 1945. da bi proterala japansku vojsku sa severoistoka azijskog kontinenta, bila svedok dva oružana sukoba Moskve i Tokija sa vrlo dalekosežnim posledicama. Ili, kako bi kritičari istorijskog evrocentrizma možda rekli - bila je poprište i početnih i završnih operacija Drugog svetskog rata.