Srpska srednjovekovna duhovna muzika

Solunska braća su radila na prevodima bogoslužbenih tekstova i pretpostavlja se da su, zajedno sa obredima, širila i vizantijsko pojanje. Tako su se prvi Srbi hrišćani upoznali sa crkvenim pevanjem u okviru bogosluženja.

U tom periodu pesme su se verovatno prenosile usmenim putem, a vizantijske melodije prilagođavale prevedenom tekstu. Poput srpske srednjovekovne književnosti i likovnih umetnosti, stara srpska crkvena muzika se dalje razvijala kao i muzika drugih pravoslavnih naroda ‒ u okrilju vizantijske kulture.

Prva potpunija svedočanstva o crkvenom životu Srba, a samim tim i o značaju crkvenog pojanja i rasprostranjenosti njegove primene, potiču iz vremena osamostaljene srednjovekovne države i početaka vladarske dinastije Nemanjića. Nemanjići su bili pokrovitelji svih crkvenih umetnosti, pa su, počev već od Stefana Nemanje, posebnu pažnju poklanjali i muzici. U državi Nemanjića crkvena muzika je od kraja XII veka imala istu ulogu kao i u drugim pravoslavnim zemljama.

U istorijskim dokumentima, žitijima svetih i drugim izvorima iz tog vremena, često se spominju crkveno pojanje, pevani psalmi, pogrebne pesme, kao i pojane službe. Svi ovi navodi jesu dokazi o postojanju bogate i veoma razvijene crkvene muzičke prakse. Crkvenom pojanju je, dakle, posvećivana velika pažnja, na šta upućuje i činjenica da su u hagiografijama srpskih vladara opisi bogosluženja gotovo uvek povezani s pojanjem.

O pojanju i crkvenim pesmama govore i dva žitija Svetog Simeona ‒ Stefana Nemanje, potekla iz pera dvojice Nemanjinih sinova, Save i Stefana Prvovenčanog. Tako je, prema Stefanovom opisu, Simeon napustio svet praćen anđeoskim pojanjem, kojem se i sam pridružio. A sama Nemanjina smrt bila je povod da se okupe monasi iz više svetogorskih manastira kako bi opojali njegovo telo: „Pošto se svrši jutrenje i pošto se sabraše bezbrojni monasi, počeše časno pojati uobičajene pesme oko prečasnog tela i izvršiše rečeno: 'Oni koji se boje Gospoda, slave ga.' Pojali su najpre Grci, zatim Rusi, posle Rusa Bugari, potom opet mi, njegovo stado sakupljeno".

Crkveno pojanje bilo je nerazdvojni pratilac prvog srpskog arhiepiskopa Svetog Save. U delima koja je posvetio manastirskom životu Sveti Sava je izneo mnoga uputstva u vezi sa pojanjem. On je pri tome obraćao pažnju na pojanje službe u celini, ili pak na proiznošenje delova određenih službi. Sudeći po Domentijanovom svedočenju, Sveti Sava se izdvajao od drugih po vrsnom pojačkom umeću. Ostalo je zabeleženo da je prilikom prvog pokloničkog putovanja po Palestini i posete velikoj lavri Svetog Save Osvećenog, na grobu toga svetitelja otpevao više crkvenih pesama. A kada su Savino telo prenosili iz Trnova u manastir Mileševu, služena je liturgija i pojana su nadgrobna pjenija.

Krunisanje Stefana Prvovenčanog bilo je propraćeno trodnevnim slavljem i svečanom liturgijom: „Kada se Sveti Sava vratio 1221. godine iz Nikeje u Maloj Aziji na svoju arhiepiskopsku stolicu u Žiči, sazvao je posle nekog vremena veliki zemaljski sabor, odveo je svoga brata Stefana do oltara, pomazao ga svetim uljem, odenuo ga bagrenom haljinom, stavio mu krunu na glavu, dao mu žezlo i mač u ruke i uzviknuo tri puta 'Mnogaja ljeta', prvovjenčani kralj i samodržac Srbije Stefan' (...) 'Mnogaja ljeta', odvratila je skupština - sabor".

„Božanstvena pjenija, divna i prekrasna" bila su, dakle, sastavni deo bogosluženja u XIII veku ali su pratila crkvene obrede.

Slomom srpske srednjovekovne države, koji nastupa padom Smedereva 1459. godine i donosi početak viševekovne turske okupacije, započelo je teško razdoblje ropstva, brojnih seoba, progona, buna i ustanaka. Ipak, crkvena muzika je opstajala, uprkos veoma složenim okolnostima svoje egzistencije. Jedno od retkih sačuvanih uporišta crkvene muzike bio je manastir Hilandar, u čijoj se riznici nalazi veliki broj muzičkih rukopisa nastalih krajem XVIII i početkom XIX veka. Melodije u ovim rukopisima zabeležene su vizantijskim neumskim notnim pismom, a u pogledu svojih muzičkih odlika bliske su vizantijskoj i postvizantijskoj muzičkoj tradiciji.