Sveti Sava na brdu iznad Beča

U junu će predstavnici katoličke Nadbiskupije i Srpske pravoslavne opštine konačno sesti za sto da bi potpisali pravno obavezujući ugovor, čime hram Gospe od Žalosti (Majke Božje Patnice), odnosno crkva župe Nojlerhenfelder menja vlasništvo, ime, hrišćansku denominaciju i unutrašnjost.

Srpska pravoslavna crkva za sada u Beču pod svojom upravom "vodi" tri crkvena objekta. Formulacija prema kojoj SPC poseduje tri crkve bi svakako više odgovarala pravilima dobrog stila i pismenosti, ali ne i činjeninom stanju.

Jer, od tri zgrade koje "vodi", SPC poseduje samo dve, dok je u trećoj podstanar. Isto tako, od ta tri "objekta", samo jedan, onaj u drugom bečkom distriktu, ima spolja skromna arhitektonska obeležja crkve, dok se ostala dva sakrivaju iza neupadljivih pročelja građanskih fasada iz druge polovine 19. veka.

Na pitanje RTS-a, da li se do juna još može nešto dogoditi što bi sprečilo potpisivanje ugovora, sadašnji arhijerejski namesnik za Austriju, sveštenik Krstan Knežević odgovara sa oklevajućim "ne", ne krijući kako mu nije drago što ga logika javnih medija primorava na jednostavne da-ne odgovore.

Otkako je vest o poklonu Katoličke crkve Pravoslavnoj objavljena u jesen 2010, po lošem je pošlo sve što je moglo, pa čak i nekoliko stvari koje nisu mogle. Na momente je  izgledalo kako od čitave duhovne transakcije neće biti ništa.

Ko ima crkvu viška?

Priča je počela 2008. godine na jednom ekumenskom skupu, kada je tadašnji arhijerejski namesnik SPC za Austriju, takođe Knežević, ali Đorđe, po vlastitim rečima "skupio hrabrost" da priđe kardinalu i bečkom nadbiskupu Kristofu Šenbornu i objasni mu svoje nevolje sa rastućim brojem vernika i manjkom prostora.

Kako reaguje jedan kardinal kada mu na prijemu predstavnik sestrinske kongregacije zatraži crkvu na poklon? Prema sada penzionisanom protojerej-stavroforu Đorđu Kneževiću "nije ni najmanje delovao šokiran", što se i ne očekuje od katoličkog velikodostojnika koji je doktorirao na pravoslavnim ikonama.

Nekoliko meseci posle toga, predstavnike crkvene opštine Sveti Sava su pozvali iz Nadbiskupije da, pojednostavljeno rečeno, preuzmu ključeve crkve. Ali, kako crkve nisu garsonjere, ništa sa njima nije i ne može biti jednostavno, pa se tako poklon iz džepa preselio na visoku granu, a administrativno-finansijska odiseja uzela prvi zalet.

SPC-u je prvo ponuđena crkva "Marija od Pobede" u 15. distriktu, arhitektonski dragulj kasnog baroka, nadsvođena 70 metara visokom kupolom i sa centralnom konstrukcijom tipičnijom za Vizantiju nego za Rim.

U Opštini Sveti Sava su bili izvan sebe od sreće. "Poklanjaju nam najlepšu crkvu u Beču!", seća se Đorđe Knežević. Ispostavilo se međutim da je za renoviranje Marije od Pobede potrebno skupiti 12 miliona evra. Prebaciti jednu hrišćansku crkvu iz statusa katoličke u status pravoslavne nije samo po sebi bilo skupo, ali su ruinirana fasada, narušena statika, zastarele instalacije za obe strane bili nerešivi problem.

Bečka nadbiskupija i Državni zavod za spomenike su odmah obećali četiri miliona za sanaciju, ali je opština Sveti Sava svejedno trebalo da skupi još dva puta toliko, što je već spadalo u kategoriju nerealnog, tako da je poklon teška srca odbijen. Druga crkva je bila Sveti Ante Padovanski, trošna i skupa, ali na svu sreću estetski zanemarljiva, tako da u Svetom Savi niko nije patio kada su i nju odbili.

Treća je bila Marija Namen, ili Crkva Marijinog Imena, u 16. distriktu, saobraćajno dobro povezana, neugledna crkvena arhitektura tridesetih godina prošlog veka, ali u izuzetno dobrom stanju. Taj je poklon, opet, zaustavila sama Nadbiskupija Beč, nakon što se neko setio da se s druge strane relativno uske ulice nalazi Islamsko društvo "Bosna", Džemat Austrija.

Nije niko u Nadbiskupiji mislio da je sukob između muslimanskih i pravoslavnih vernika isprogramiran, ali se isto tako nikome nije dopadala ni ideja da bi do njega teoretski moglo da dođe. Službe božje pod policijskom pratnjom - ne dao Bog! U slučaju srpskog pravoslavlja, jedan presedan već postoji. Pre četrdeset godina Beč je slao policiju kako bi se u Hramu Svetog Save (treći distrikt), smeštenom iza nekadašnje jugoslavenske, pa onda nekadašnje srpske, danas hrvatske ambasade u renoviranju, mogla održavati pravoslavna liturgija.

Problem tada nije bio Džemat preko puta, već su se među sobom posvađali Srbi "komunisti" i Srbi "rojalisti", tako da su se paralelno održavale dve službe božje, jedna u crkvi, druga ispred crkve. Oni u crkvi pripadali su političkoj emigraciji od 1945. godine, oni ispred crkve ekonomskoj emigraciji Titovog liberalizma od šezdesetih godina; unutra "četnici", "inteligencija" i "tradicionalisti", napolju "crveni", "radnici" i "reformatori".

Spor je proticao u tako temeljnm oblicima (i bio diskretno potpomagan od strane "crvene" jugoslovenske ambasade u neposrednom komšiluku), da je austrijska država postavila prinudnog upravnika nad Srpskom pravoslavnom opštinom i držala ga na toj funkciji sve do početka devedesetih godina.

Tada su se bitke preselile na područje bivše Jugoslavije, dok su za Opštinu Sveti Sava u tom kontekstu nastupili mirniji dani, uz obilje trećeg talasa migracije, mlade, zgodne i perspektivne, koja je u Austriji završavala škole, osnivala porodice i dobijala decu.

Od sredine devedesetih godina, broj pravoslavnih vernika je rastao, dok se broj katoličkih nalazio u stalnom padu. Iako katolička zemlja, Austrija danas službeno ima tek 62 odsto vernika, dok ih je pre samo 60 godina, praktično u rasponu jedne generacije, bilo više od 90 odsto. S druge strane, broj pravoslavnih vernika je rastao. Bečka nadbiskupija govori o 100 - 160.000 srpskih pravoslavnih vernika, što možda dobro odslikava trend, ali je svakako preterano, pogotovu iz vizure Srpske pravoslavne opštine, koja zna da nema toliko članova na papiru.

Za Nadbiskupiju se kao gorući pojavio problem održavanja crkvene infrastrukture, odnosno, formirala se kategorija "crkve viška". Britansko, holandsko ili švajcarsko iskustvo, pri čemu su "crkve viška" prodate i pretvorene u trgovačke centre, restorane, kafiće, bioskope ili noćne klubove za Katoličku crkvu u Austriji nije ni jednog trenutka bilo opcija.

Naprotiv, jedino realistično rešenje videlo se u ekumensko-hrišćanskom poravnanju. Imaš "manjak" katoličke i "višak" pravoslavne ili protestantske kongregacije? Ništa zato, dokle god hrišćani zajedno ostaju na broju.

Napravljene su liste "ispražnjenih" župnih crkava i sa njih planirano šta se i kome može pokloniti. U konkretnom slučaju sa Opštinom Svetog Save, tri su se ponude pokazale kao nepogodne dok je četvrta, Nojlerhenfelder crkva, prvi put izgrađena početkom 17. veka na takozvenom "Polju ševa" iznad Beča izgledala kao savršen izbor za sve.

Sa jednim malim ograničenjem: savršeno za sve osim za sveštenika koji je ordinirao u Nojlerhenfelder crkvi, poljskog patera Tadeuša Ćihona - on se službeno žalio direktno Vatikanu.

Ćihonova situacija je bila specifična, profesionalni kvaliteti neosporni, ali u kombinaciji koja je bila iritantna za Nadbskupiju Beč. Tačno je da je poljski sveštenik - koji organizaciono nikada nije pripadao bečkoj, već krakovskoj biskupiji - vratio vernike u inače praznu crkvu. Tačno je da su njegove mise bile dobro posećene, tačno je da su se među vernicima širile priče o "harizmatičnom propovedniku" - ali među poljskim vernicima, koji su iz čitavog grada dolazili da bi čuli propovedi na poljskom jeziku.

Filozofija Katoličke crkve na ovim prostorima je od  jasna - župne crkve služe duhovnim potrebama župnog stanovništva, znači onog koje živi unutar granica crkvene opštine, koju crkva u pitanju opslužuje i zastupa prema višim sferama. Ono što je za poljskog propovednika bila puna crkva, za Nadbiskupiju je bila prazna.

I tako je "mali poljski pop", kako su ga predstavljali austrijski mediji, u leto pre tri godine poveo pobunu protiv kardinala Šenborna i poslao rekurs direktno Vatikanskoj Kongregaciji za kler, pozivajući se na princip "salus animarum", spas duša, najviši princip crkvenog kanonskog prava (Codex Iuris Canonici).

Kako Vatikan nije u situaciji da bilo gde žuri, na njegovu odluku se čekalo sve do nedavno, kada je konačno potvrđen poklon Nadbiskupije Beč Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Pater Ćihon i njegova pastva preselili su se ni pola kilometra dalje, u crkvu Marijinog Imena, istu onu koja se, pažljivi čitalac će je prepoznati, nalazi preko puta bosanskog Džemata za Austriju.

"Seoba Srba"

Serija crkvenih "selidbi" time se ne završava. Kad Srpska pravoslavna opština u junu preuzme trenutno ispražnjenu i zaključanu Nojlerhenfelder crkvu, to ne znači da će ona tada imati četiri crkve, već opet samo tri, jer će jednu (onu u kojoj je u podstanarskom statusu, Hasslingergasse) vratiti vlasniku, Evangelističkoj crkvi.

Svejedno, dobitak je praktično nemerljiv, jer njime Srpska pravoslavna opština u Beču, osnovana 1860, prvi put za sve te duge godine dolazi u posed zgrade koja bi u arhitektonskom smislu imala formu crkve, odnosno koja već četiri stotine godina aktivno služi kao crkva, a ne samo objekat prilagođen svrsi.

Ono što upada u oči jeste vizuelna linija koja se sada formira u Otakringu, nekadašnjem brdu iznad Beča: katolici, pravoslavni i protestanti, unutar eklezijalnih formacija razvijenih na dva kilometra, zbijaju redove duž starog rova u kome su hrišćanske vojske 1683. zaustavljale drugu osmansku invaziju na Beč.

Otakring je inače poznat kao nacionalno najizmešaniji deo grada. U njemu danas živi tek 30 odsto katolika, sa velikim procentom (10 do 30 odsto, zavisi koga pitate) turskih, ili u opštem smislu muslimanskih imigranata, kao i značajnim brojem Srba i Hrvata.

U urbanom smislu, Otakring važi kao siromašan i zapušten kvart, premda taj utisak ne treba generalizovati, jer je i sam gradonačelnik Beča Mihael Hojpl stanovnik Otakringa.