O NASILjU I LAŽI: Nerealizovani scenariji Jovana Radulovića

U izdanju Radio-televizije Srbije objavljena su dva nerealizovana televizijska scenarija proznog i dramskog pisca, filmskog i televizijskog scenariste Jovana Radulovića (1951- 2018).

Oba teksta su svojevremeno bila naručena od Dramskog programa Televizije Beograd ali nisu realizovana, pri čemu je za dramu „Oj pekarske duge noći", napisanu 1979. godine, u knjizi navedeno i objašnjenje koje je bilo poznato autoru, kome je rečeno da „njena poruka ne bi bila politički pozitivna. Mišljenje kolegijuma preneo je autoru glavni urednik dramskog programa Filip David". Za drugu, televizijsku dramu za decu, „Nebo visoko a zemlja tvrda", objašnjenje nije navedeno, kao ni godina nastanka, ali je lako zaključiti zašto ovaj tekst nije bio poželjan za realizaciju u to vreme.
Jovan Radulović je dobar i važan pisac, na čiju recepciju i vrednovanje je svakako uticao njegov politički angažman tokom devedestih, kada se stavio u službu Republike Srpske Krajine, ne samo kao pisac i javna ličnost, nego i ministar u njenoj vladi. Njegova dela, pre svega zabranjivana pozorišna drama „Golubljača" i film „Braća po materi" u socijalističkoj Jugoslaviji su otvoreno i umetnički kvalitetno progovorili o ustaškim zločinima tokom Drugog svetskog rata. Činjenica da su ova dela tada shvaćena kao problematična, kao da ih i danas u nekim krugovima smatraju ekstremnim i pukim instrumentima buđenja srpskog nacionalizma dovoljno govori o odnosu koje je u toj državi postojao ali koji i dalje postoji prema genocidu nad Srbima. Osporavanje „Golubnjače", za bilo koga ko je čitao ovu izuzetnu dramu, može da znači samo osporavanje prava da se uopšte govori o srpskim stradanjima, a to je problem po sebi, to je pozicija koja se jednostavno ne može braniti.

Ni u dva nerealizovana scenarija, koja su upravo objavljena, Radulović ne štedi društvo u kom živi, uključujući i same ideološke i vrednosne osnove na kojima počiva, razobličavajući laž i ukazujući na nasilje koje i dalje postoji u njemu. Ono što je važno naglasiti, u ovim dramama se ne ukazuje samo na sistemstsko nasilje od strane države, partijski motivisano i ideološki legitimozovano, nego i na unutrašnju konfliktnost kao dubinsko obeležje društva, ukazujući na suštinsku neuspešnost integrativnih mehanizmima koje je pokušala da primeni socijalistička Jugoslavija.
Dok je u „Golubnjači" ova konfliktnost nacionalno, etnički i verski motivisana, i ova dva teksta ona zaseca društvo po gotovo svim šavovima. Junaci drame „Oj pekarske duge noći" su seljaci doseljeni u Beograd u potrazi za boljim i drugačijim životom, koji obitavaju na društvenom dnu, lišeni bilo kakvih ideala i vrednosti osim čisto materijalnih (u se, na se i poda se), ali kojima bi pored svega najveća kazna bila povratak na selo. Mladi pekari, njihov stariji kolega, vlasnik pekare, gazdarica, niko od njih nema nikakav odnos prema idealima i vrednostima koji proklamuje društvo u kom žive, dok su vrednosti sredine iz koje su došli gotovo potpuno odbacili, a prema političkim vlastima su ravnodušni ili ih otvoreno preziru i mrze. Lik studenta šezdesetosmaša, koji po narudžbini slika ikonu, i pored sve buntovničke retorike, ne nudi bilo kakav orijentir, otkrivajući se kao večiti student i objektivno parazit koji se ničim ne razlikuje od svojih „prostih" drugova osim pozom. Krađa i prevara u tom svetu je sasvim normalna, a abortus nešto obično - čak i lik Ane, koja je do sada tru puta namerno pobacivala dete mladog pekara Milana, to ne želi više da čini ne iz etičkih razloga, nego da bi ga za sebe vezala brakom. Odnos likova prema milicajcu, kao jedinom predstavniku vlasti u drami i njegov sukob sa studentom otkrivaju dubinu i zaoštrenost druptvenog sukoba koji je gotovo na ivici građanskog rata, iako ne na etničnim osnovama
Drama „Nebo visoko a zemlja tvrda" takođe razotkriva društveno nasilje. Dečak koji želi da upiše bogoslovsku školu suočava se sa pritiskom nastavnika i nekih drugova, kao i licemerstvom u samom crkvenom životu. On na taj put kreće iniciran očevom željom da nasledi građansku i nacionalnu tradiciju svoje porodice koja je u svojim redovima pored pripadnike drugih građanskih staleža imala i sveštenike, a pored neprihvatljivosti tog izbora za školske vlasti i dominantne društvene tokove, suočava se i sa socijalnim posledicama svog izbora. Iako je njegova porodica donekle apartna zbog čuvanja nacionalnih i verskih tradicija u društvu koje takvim vrednostima nije naklonjeno, ona je ipak u neku ruku društveno privilegovana: činjenica da je njegov otac advokat daje im socijalni status koji nadilazi ideološka i druga ograničenja. Taj njegov socijalni status, privilegovanog „gospodskog sinčića" dolazi na probu i u bogoslovskoj školi, gde je podrvgnut nasilju drugova koji su u takvu školu po pravilu slani zbog sirimaštva sopstvenih porodica, ne iz vere i uverenja, nego iz želje da steknu kakvu-takvu društvenu poziciju, jer bez obzira na ideološku ostrakizovanost, sveštenički poziv je donosio redovne prihode i ipak izvestan društveni polložaj. Dečak koji u bogosloviju odlazi iz uverenja i pokazuje znakove istinske vere, na kraju ipak pribegava nasilju, što kod njegovog siromašnog i zavidljivog druga biva tumačeno kao osionost privilegovanih koji uvek nađu, makar i obilazni, put do društvenog uspeha. Čak i primer drugara koji prihvataju i podržavaju dečakov izbor škole i poziva, i sami pokazujući interesovanje za veru, biva zamračen ne samo nasiljem koje preduzimaju, nego i mogućnosti da sve to čine privičeni zapravo dečakovim socijalnim položajem.
U ovim dramama sve ključa od živog života i od nasilja koje samo što se nije izlilo. Što će se posle malo biše od decenije od pisanja starije od ovih drama i desiti, doduše po nacionalnim a ne socijano-klasnim šavovima. One su dobar lek protiv jugoslavističkih fantazija ali i protiv svih mogućih laži u kojima i dalje živimo, uljuljkujući se u osećaju lažne superiornosti, pravednosti i zajedništva. I danas bi bilo potrebno pisati o onim dubinskim pukotinama i konfliktima našeg društva, razotrkivajući njegovo nasilje i laž, ali ne po oktroisanim receptima ni projekcijama, nego realnim poznavanjem društva u kom živimo, sve njegove složenosti i dinamike. Bivajući srcem uz potlačene, uz jasnu svest da ni oni nisu anđeli, kao uostalom ni mi, ali da smo u istom loncu, za koji se moramo starati da zbog slabog mešanja i sve većeg pregrevanja, pre ili kasnije ne proključa. Ove drame nas ohrabruju da i danas možemo pisati ne prema slici društva i kulture koju pred nas podastiru fondaške narudžbine ili konformirani pseudo-patriotizam, nego imajući živi život i žive ljude pred sobom, društvo kakvo jeste, gde će nam svedočenje biti važnije od apanaža, a naše plamteće srce od sopstvenog dupeta.

Izvor: Iskra, elektronske novine Andrićgrada, 31.12.2021.
Autor: Vladimir Kolarić