Prostori pijanizma – Edvin Fišer

„Edvin Fišer je na sceni bio niska, lavovska, gotovo elastična figura čija svaka tetiva kao da je vibrirala elementarnom muzičkom snagom. Divljina i blagost nikada nisu bili daleko jedna od druge u njegovom sviranju klavira, a demonski izlivi magično bi se u trenu preobražavali u stanja unutrašnjeg mira. Za njega nije bio veliki problem da tokom sviranja izgubi sebe koliko i da se iznova pronađe. Fišerovo sviranje sporih stavova bilo je puno spontanosti pored koje je muziciranje drugih umetnika, uključujući poznata imena, delovalo akademsko ili neiskreno. Kroz Fišerovo sviranje slušalac je bio u neposrednijem kontaktu sa muzikom – jer kao da nije bilo zavese pred dušom kada je komunicirao sa publikom. Jedan drugi muzičar, Furtvengler, stvarao je u istoj meri osećaj da se muzika ne svira, već da se dešava sama.”

Reči Alfreda Brendela posvećene njegovom učitelju Edvinu Fišeru tek delom skiciraju portret ovog “najmodernijeg” među velikim pijanističkim herojima mono ere. Švajcarac po rođenju, Fišer je bio jedan od najznačajnijih, mada prilično samosvojnih pripadnika takozvane nemačke pijanističke škole prve polovine 20. veka. U vremenu kada je nesputano sviranje sve više odmenjivano odgovornošću prema kompozitorovom zapisu, kada je romantičarska literatura ustupala mesto interesovanjima za muziku ranijih epoha, te konačno, kada se funkcija pijaniste preobražavala od artiste akrobatskih sposobnosti ka tumaču literature i bespogovornog sluge autora dela, Edvin Fišer je delovao upravo kao pronosilac ovih novih ideala za klavirom. Njegov izraženi antiromantizam, izbegavanje svake vrste izazivanja takozvanih dopadljivih, spoljašnjih efekata, ali i postavljanje manje zaslupljenih kompozitora poput Baha i Mocarta u epicentar sopstvenog repertora svrstavaju ga iz današnje perspektive u pijaniste novog, modernog doba znatno više nego mnoge pijaniste njemu bliskih generacija poput, recimo, Kortoa ili Fridmana koji su zračili oreolom svetitelja nekog prošlog vremena. Ipak, sa veće istorijske distance koju nudi sadašnji trenutak najispravnije bi bilo reći da je Fišer bio figura tranzicije u čijem se sviranju takođe primećuju relikti one vrste ponesenosti i fantazije kakve će među pijanistima nakon Drugog svetskog rata biti gotovo u potpunosti potisnute. Njegovo sviranje u tom pogledu nikada nije bilo naglašeno intelektualističko, a odgovornost prema vernom tumačenju muzičkog dela više se zadržavala na samim notama nego što je prodirala kroz njih. Čine se u tom smislu ispravnim reči Stefana Cere da je „Duboko zamišljen, Fišer bio možda manje eksplicitno intelektualni muzičar od Šnabela. Njegovo sviranje nikada nije skretalo pažnju na sebe, ali temperament, smelost i bljeskovi pronicljivosti koegzistiraju sa duboko refleksivnim kvalitetima”. Ova pronicljivost više je, treba primetiti, bila intuitivna i poticala iz njegove urođene muzikalnosti nego što je bila vođena velikim idejama. Njegov Bah je zato uvek bio oblikovan kroz spoj privrženosti notnom tekstu i senzibiliteta proisteklog iz ’zadatog’ medija savremenog klavira, a ne iz potrebe za približavanjem autentičnoj zvučnoj stilistici barokne muzike. O ovome svedoči i njegova nadahnuta interpretacija Bahove Hromatske fantazije i fuge u de-molu iz 1931. godine, jednog u nizu dela iz opusa baroknog kompozitora koje je ovaj pijanista zabeležio tokom 1930-ih godine prošlog veka, a među kojima se u prvom redu nalazi celokupan Dobrotemperovani klavir – zbirka od 48 preludijuma i fuga čiji je pionirski tonski zapis realizovao upravo Fišer kao svoj pijanistički ’magnum opus’ za Hiz Masters Vojs.

Rođen 1886. godine u Bazelu, Fišer je nakon prvih muzičkih poduka dobijenih od Hansa Hubera školovanje nastavio na Šternovom konzervatorijumu kod Martina Krauzea, poznatog pijaniste i pedagoga, inače jednog od poslednjih Listovih učenika u čijoj će klasi nešto kasnije studirati i Klaudio Arau. Mada je u mladim danima stekao brojne simpatije, između ostalog i Ežena Dalbera koji mu postaje pokrovitelj, kao svog jedinog stvarnog učitelja Fišer je tokom života smatrao jedino Krauzea čije su pedagoške postavke preimućstvo davale mentalnim procesima nad tehnicizmom, odnosno podrazumevale postupak u kome se ideja dela i njegova zvučna predstava uobličavaju u glavi, dok je prsti potom samo precizno prenose na klavijaturu. Ovaj metod, tipičan za novo doba, zastupaće i sam Edvin Fišer koji ubrzo po sticanju diplome započinje plodan pedagoški rad – svoju jednako važnu profesionalnu preokupaciju kojoj će pored izvođačke biti posvećen tokom čitavog života. Godine 1905. on tako dobija klasu na Šternovom konzervatorijumu, a njegovi koncertni angažmani među kojima su posebno bili značajni oni sa orkestrima vode ga do saradnji sa najvećim dirigentskim imenima poput Vilema Mengelberga, Feliksa Vajngartnera, Artura Nikiša, Vilhelma Furtvenglera i Bruna Valtera. Usredsređen na nemačku pijanističku lietraturu, u prvom redu Mocarta, Betovena, Šuberta, Šumana i Bramsa, Edvin Fišer je značajan doprinos dao afirmaciji brojih koncertantnih dela, naročito Baha i Mocarta koja su srazmerno retko bila zastupljena na repertoarima do njegovog vremena. Interesantno je, međutim, da Fišer beleži i svoje dirigentske angažmane, posebno iz pozicije soliste, što je bila revolucionarna novina tokom međuratnog perioda. U Berlinu će tako osnovati i sopstveni kamerni ansambl sa kojim ostvaruje snimke autora koje smo pomenuli. Između 1931. i 1935. godine pedagoški rad nastavlja na Visokoj školi za muziku u Berlinu gde nasleđuje Artura Šnabela koji je usled narastajućeg antisemitizma bio primoran da emigrira u Sjedinjene Američke Države. Upravo su ove godine bile period Firešovog najplodnijeg delovanja obeležene i kamernim muziciranjem koje je tokom međuratnog perioda doživljavalo svoju istorijsku reafirmaciju. Tako, 1935. sa čelistom Enrikom Mainardijem oformljuje trio kojem se isprva priključuje violinista Georg Kulenkamf, a nakon njegove smrti Volfgang Šnajderhan. Muzičke aktivnosti ovog sastava, kao i samog Fišera spontano će se, međutim, usled ratnih okolnosti okončati 1942. kada se on povlači u rodnu Švajcarsku i prekida sa javnim nastupima. Sa obnovom koncertnih aktivnosti koja ga u godinama nakon Drugog svetskog rata vraća na evropske scene, Fišer se intenzivnije posvećuje pedagogiji, posebno u formi masterklasova koje redovno drži u Lucernu, a koje tokom 1950-ih godina pohađaju neki od kasnije značajnih pijanista poput Alfreda Brendela, Paula Badure-Škode i Danijela Barenbojma. Ovih godina, posvećuje se i pisanju stručne literature, te objavljuje svoje poznate knjige: Refleksije o muzici, Klavirske sonate Ludviga van Betovena – vodič za studente i amatere, kao i Studiju o Johanu Sebastijanu Bahu. Usled pogoršanja zdravlja, Fišer 1954. trajno prekida pijanističko delovanje – pet godina pre kompercijalizacije stereo tehnologije i šest godina pre smrti, 1960.

Među njegove brojne diskografske doprinose u čije vrhunce spadaju kapitalna dela klavirske literature poput odabranih Betovenovih sonata, Šubertova Vanderer i Šumanova Fantazija u Ce-duru, svojevrsno mesto zauzima i svih osam Šubertovih Empromptija koje je zabeležio 1938. godine. U emisiji reprodukujemo prvi Emprompti u ce-molu iz opusa 90.

Mada bi se preglednost forme i same zvučne slike muzičkog dela mogle pripisati nemačkoj strani Fišerovog pijanizma, izraziti lirizam i jednostavna muzikalnost koja stoji u pozadini njegovih kreacija svrstavaju ga u poseban red pijanista međuratnog perioda. Ovaj umetnik nije posezao za kolorizmom, ali materijalnost njegovog klavirskog tona nije imala ni predznak strogosti tipične za znatan broj nemačkih pijanista. Blaga priroda njegovog karaktera zbog koje je bio jednako omiljen među publikom, učenicima i muzičarima sa kojima je sarađivao, reflektovala se uz uzlete strasti i fantazije i u njegovoj muzici nad kojom se kao najviši uzdizao ideal jednostavnosti. I to je možda upravo okosnica koja ga je izdvajala u odnosu na brojne druge pijaniste međuratnog perioda. U vremenu u kojem su se pijanistički virtuozi grčevito borili za očuvanje romantičarskog plamena koji se neumitno gasio sa sve dubljim ulaženjem u 20. vek na jednoj strani, i narastujućim intelektualističkim zadiranjima u literaturu na drugoj, berzbižnost kojom je Fišer plasirao svoje muzičke doživljaje dela uistinu je predstavljala novinu, ali i svojevrsnu oazu pijanističkog poštenja i nepretencioznosti ispunjene iskrenošću, proživljenim iskustvom i zadivljujućim majstorstvom prevođenja umetničke inspiracije u živi zvuk.

Autor emisije: Stefan Cvetković