Prostori pijanizma – Dušan Trbojević

O doprinosu Dušana Trbojevića (1925–2011) srpskom pijanizmu moglo bi se danas – bezmalo stotinu godina od rođenja umetnika – govoriti iz različitih uglova: onog imanentno muzičkog koje bi istaklo majstorstvo njegovog pijanističkog stila i nesumnjivu osobenost zvučnog izraza, ali i iz ugla koji Trbojevićevu praksu osvetljava u kontekstu vremena i sredine u kojoj je živeo i radio. U prvom slučaju reč je o umetniku najviših profesionalnih standarda, jednom od naših prvih, autohtonih pijanista koji su domaće izvođaštvo podigli na internacionalno konkurentan nivo, dok se u drugom, njegova razgranata delatnost promovisanja muzike u domenu pisane reči i koncertnih predavanja ukazuje prosvetiteljskom u vremenu punog zamaha širenja kulture u svim pravcima društva u decenijama nakon Drugog svetskog rata.

Rođen 1925. godine u Mariboru, Trbojević je rano pokazao muzički talent, ali su brojne selidbe u periodu detinjstva uslovile da sa sistematičnim muzičkim obrazovanjem započne tek po dolasku u Beograd, neposredno po oslobođenju, kada na Muzičkoj akademiji upisuje kompoziciju kod Milenka Živkovića, i klavir u klasi Milke Đaje, istaknutog klavirskog pedagoga i nekadašnje učenice Isidora Filipa u Parizu. Nakon završenih studija na oba smera 1951. odnosno 1953. godine, Trbojević dobija stipendiju za trogodišnje usavršavanje u Londonu na Kraljevskom koledžu za muziku, i potom na Kraljevskoj muzičkoj akademiji kod Kendala Tejlora. Ovaj veliki britanski pijanista i pedagog, čija profesionalna genealogija seže unazad do Johanesa Bramsa i Feruča Buzonija, ostvariće ključni uticaj na mladog umetnika koji se u novoj sredini prvi put susreo sa disanjem velikog muzičkog sveta. Došavši iz zemlje koja je tek utirala put muzičkom profesionalizmu visokih kompetencija na polju izvođaštva, i u kojoj je koncertna scena u velikoj meri bila određena koliko specifičnom političkom orijentacijom zemlje u godinama po oslobođenju, toliko i opštim nezavidnim nivoom muzičke kulture, Trbojević je u Londonu dobio priliku ne samo za poduku, već i za susret sa najvećim imenima svetske muzičke scene.

Po povratku u Beograd, Trbojević započinje razgranatu profesionalnu praksu, na jednoj strani najpre kao asistent, a potom i profesor na Muzičkoj akademiji, a na drugoj kao koncertni muzičar – solista i kamerni pratilac, posebno sa Miroslavom Čangalovićem sa kojim će 1957. godine pokrenuti izuzetno blisku i plodnu višedecenijsku saradnju. Raznovrsni muzički angažmani Trbojeviću će otvoriti vrata gostovanjima i turnejama van zemlje tokom kojih će kasnih 50-ih i ranih 60-ih nastupati u brojnim evropskim zemljama poput Čehoslovačke, Francuske, Sovjetskog Saveza, Mađarske i Rumunije, a tokom 1965. i 1966. kao Fordov stipendista i u Sjedinjenim Američkim Državama, gde će u Njujorku i drugim gradovima nastupati na resitalima i držati tematska predavanja. Na stranicama Politike ekspres od 10. septembra 1966. godine ostalo je zabeleženo: „Beogradski pijanista Dušan Trbojević boravi već nekoliko meseci u Sjedinjenim Državama. U Honolulu na Havajima nedavno je sudelovao na dva koncerta na festivalu Umetnosti dva sveta. Na prvom je izveo Sonatinu Vasilija Mokranjca, za koju je kritika napisala da je odsvirana ’briljantno i sa velikom osećajnošću’. Na drugom koncertu Trbojević je svirao dela Tajčevića, Slavenskog, Peričića i Radenkovića (…) kao prvi jugoslavenski muzičar koji je nastupao u ovom delu sveta.”

Samo godinu dana ranije, povodom izvođenja Listove Sonate u ha-molu, kritika u Bratislavi piše da se Trbojević tamošnjoj publici predstavio kao „pravi majstor instrumenta” prvorazredne tehničke pripremljenosti, dok je Branko Dragutinović povodom beogradskog koncerta na kojem je nastupio u ulozi soliste u Betovenovom Petom klavirskom koncertu, zabeležio da je pijanista podelio „intimni i duboki doživljaj muzike i radost muziciranja kroz koju prosijava široka i topla humanost”.

Tokom blizu šest decenija aktivnog koncertnog delovanja, Trbojević je održao blizu dve hiljade koncerata širom Evrope, potom u Iranu, Egiptu, Kini, Indiji, Sjedinjenim Državama, Kubi i Meksiku, što ga svrstava među naše prve pijaniste globalne internacionalne karijere. Međutim, sa ne manjim entuzijazmom Trbojević je kontinuirano bio posvećen i društveno angažovanom radu, nastupajući širom nekadašnje Jugoslavije, neretko i po manjim mestima, priređujući takođe i koncertna predavanja za radnike, ali i za decu.

Repertoar Dušana Trbojevića obuhvatao je kapitalna dela solističke klavirske i kamerne muzike, kao i čak dvadeset tri klavirska koncerta autora različitih epoha od baroka do dvadesetog veka. Naročit afinitet gajio je prema delima srpskih autora, među kojima je muzika Vasilija Mokarnjca – Trbojevićevog dugogodišnjeg kolege i prijatelja – za pijanistu imala sasvim specifičan, intiman značaj. Antologijsko delo srpske klavirske muzike Odjeke iz 1973. godine Mokranjac je posvetio upravo Dušanu Trbojeviću, a u emisiji ćemo predstaviti jedan od najranijih snimaka ove partiture, koji se čuva u fonoteci Radio Beograda.

Premda je kroz pijanističko obrazovanje u Beogradu i Londonu primio izvođačka znanja različitih porekla, čini se da je posredstvom Kendala Tejlora na Trbojevića najveći uticaj imala nemačka pijanistička tradicija. Ona se ispoljila u upadljivoj jasnoći izlaganja muzičkih misli i potcrtavanju preglednosti muzičke forme izvođenog dela, ali takođe i u intonativnoj čistoći zvuka koja je postizana veoma suzdržanom pedalizacijom. Trbojevićev zvuk nije masivan, već pre stilizovan sa merom i ukusom saobraženim karakteru i „poruci“ samog dela koju on pronalazi u egzaktnoj reprodukciji muzičkog zapisa. U tom pogledu, Trbojević ne zalazi u prostor punije zvučne kolorizacije, već više insistira na monohromatskim vrednostima sličnim grafici ili ctrežu u likovnim umetnostima. Jedna od njegovih prepoznatljivih osobenosti jeste transparentna muzička dikcija i jasno usmerena naracija koja ga otkriva kao pijanistu koji prednost daje pre horizontalnom izlaganju muzičkog toka, nego istraživanju mogućnosti ozvučavanja vertikalnih slojeva strukture dela. Izražen temperament ispoljavan kroz uvek živi puls, katkad i u nešto oštrijem tonu, nikada međutim, nije funkcionalizovan u pravcu ostvarivanja spoljnog efekta, već isključivo u svrhu prezentacije samog muzičkog dela.

Autor emisije: Stefan Cvetković