Podstanarske muke u međuratnom Beogradu – naličje života u prestonici

Preduzimači su mahom kupovali jeftino zemljište izvan rejona grada na kom su podizali zgrade bez odgovarajuće infrastrukture i uspevali su da ih prodaju ili izdaju po visokim cenama. Neki su čak zidali u nelegalnim naseljima i tamo izdavali smeštaj siromašnom stanovništvu.

Jedan renterijer podigao je u Prokopu sedam kuća za izdavanje. Prema podatku iz 1931. godine, u Jatagan mali su čak 152 državna službenika izdavala stanove kao dodatni izvor prihoda. Veličina stanova za izdavanje u Jatagan mali varirala je od sedam do 38 metara kvadratnih.

Na području Pištolj male pojedinci su na zemljištu iznajmljenom od opštine podizali skromne nehigijenske domove, te se na taj način i sama Opština grada Beograda bavila renterijerstvom u najgorem obliku. U prvim posleratnim godinama oko dve hiljade stanova nastalo je od adaptarinih šupa i vešernica.

„Tokom dvadesetih i tridestih javljaju se takozvane 'avlije' ili 'partaje', duboki, uski, nepravilni placevi koji su služili za izdavanje. Vlasnici su gledali da na što jednostavniji i jeftiniji način podignu stanove koji bi bili puki minimum za preživljavanje. Stanovi su se nizali duž oboda te parcele, a sastojali su se samo od sobe i kuhinje, dok su toaleti bili zajednički, a stanari su se kupali u kuhinji u kojoj je bila kada, jer nije postojalo kupatilo. U nekim slučajevima nije bilo ni vode izvedene direktno do kuhinje, nego je postojala zajednička česma na sredini dvorišta“, objašnjava dr Vladana Putnik Prica, naučna saradnica Filozofskog fakulteta u Beogradu.

Uslovi života u takvim dvorištima su bili veoma teški, higijenski nezadovoljavajući, ali je veliki broj građana, naročito iz radničke ili srednje klase tu stanovao, budući da nije imao drugu opciju. Nasuprot tome podižu se i reprezentativne stambene zgrade sa velikim stanovima od sedemdeset i više kvadrata, koji su bili preskupi za većinu Beograđana.

Problem je, takođe, bio što nije postojala etažna svojina i mogućnost kupovine stana u međuratnom Beogradu. Postojala je mogućnost kupovine cele zgrade ili iznajmljivanja stana. Stoga u tom periodu dolazi do uspona renterijerskog posla, ljudi sa nekim manjim kapitalom su prepoznali taj potencijal, shvatili da im je ulaganje u nekretnine najsigurnija i najisplativija investicija, te su podizali stambene zgrade širom grada, dodaje Putnik Prica.

Renterijeri su se oglašavali putem novina i letaka okačnih na prozore kapije i kuća. Beogradski podstanari selili su se dva puta godišnje u zakonski određenim terminima, 1. maja i 1. novembra. Međutim, ovi univerzalni zakonski okviri koji su važili i za kućevlasnike i za stanare, samo su doprineli održavanju visokih kirija, budući da je realna potražnja stanova obavljana svega dva puta godišnje.

Razlog čestih selidbi bila je potraga za boljim uslovima stanovanja. Osim što su bili vlažni, mračni, visine često ispod dva metra i zamljanog poda, neretko se dešavalo da u nameštenim stanovima nameštaj i pokućstvo budu oštećeni. U trci za rentom i profitom renterijeri nisu imali interes da unaprede kvalitet stanova za izdavanje.  

U slučaju neizmirenih dugova, zakon je dozvoljavao renterijeru da „silom interveniše“, a kako renterijeri nisu bili javno kontrolisani postojao je prostor za brojne malverzacije. Zbog takve situacije u Beogradu je već 1919. godine osnovano Udruženje kirajdžija koje je aktivno radilo na pravima građana koji su živeli u iznajmljenim stanovima, ali je istovremeno postojalo i Udruženje kućevlasnika koje je zastupalo svoje interese.