Neodoljivi šarm samurajskih tvrđava

Ugnežđeni na uzvišenjima, oivičeni prostranim parkovima ili opkoljeni vodama, širom Japanskog arhipelaga u tišini sede stari feudalni zamkovi s magičnim stepenastim krovovima ukrašenim mitskim stvorenjima, koji stranim posetiocima deluju pre kao egzotične palate ili na kopnu nasukane lađe nego vojna uporišta.

Ti biseri srednjovekovnog graditeljstva, stubovi istorije i miljenici foto-aparata su kruna u bogatoj škrinji kulturnog blaga koje nudi Japan – oni fasciniraju i inspirišu ne samo arhitekte, ljubitelje ratničkog staleža samuraja i znatiželjnike opčinjene varljivom, iskričavom politikom feudalnog doba, već i mislioce, pesnike i slikare.

Njihov šarm, lepota i dostojanstvo danas gotovo čine nezamislivim zveckanje oružja i topot koraka stražara u miru, a kamoli vrisku, dim i prolivanje krvi u ratu.

Smrtonosni lavirint

Zamkovi u ranosrednjovekovnom Japanu bili su jednostavna utvrđenja građena na uzvišenjima i prevojima, opasana palisadama sa otvorima za strele i praćke i sadržala skromne drvene građevine sa krovovima od slame.

Zbog zemljane podloge, ta uporišta su u svojim nedrima krila isključivo niske zgrade i u celini bila ranjiva na prirodne nepogode kao što su zemljotresi ili odroni prouzrokovani jakim kišama.

Japanski srednjovekovni zamak stekao je formu koja se može i danas videti krajem 16. i početkom 17. veka, kada su krupni feudalci konsolidovali teritorije pod svojom vlašću i usmerili resurse na izgradnju snažnijih, stalnih utvrda, a u zemlji se proširilo vatreno oružje, koje je potislo drvene palisade.

Reč je o stilu gradnje u kojem se podiže robusna osnova od kamenih blokova, opkoljena širokim, vodom ispunjenim šancem i na nju postavljaju malterom prevučene zidine napravljene od drveta, gline i blata, te zgrade od postojanog japanskog čempresa namenjene za život vlastelina i njegove porodice, odnosno smeštaj njegovih viđenijih samuraja.

Središnje zdanje, nalik kuli sa stepenastim krovom, bilo je najviša građevina zamka koja je dominirala pejzažom čitave doline ili ravnice i praktično omogućavala izviđanje, nadzor i komandovanje.

U njemu su gomilali oružje, poput strela, kopalja i kamenica, koje je trebalo da posluži za pružanje poslednjeg, očajničkog otpora, za kupovinu vremena u kojem bi feudalni gospodar, praćen najbližim vazalima, paranjem trbuha svojevoljno otišao u časnu smrt i tako izbegao sramotu predaje i zarobljeništva.

Veći zamkovi imali su prostrane, slikama i kaligrafijama ukrašene odaje za širu porodicu vlastelina, njegove savetnike i poslugu, a neizostavne su bile prostorije za smeštaj samuraja zaduženih za odbranu, tamnice, te skladišta hrane, oružja i baruta.

Tipično, ti zamkovi su imali nekoliko šančeva, odnosno, unutrašnjih prstenova i mnoštvo prolaza oivičenih zidovima koji su prisiljavali neprijateljske ratnike koji bi uspeli da se probiju kroz kapije ili spoljne zidine da se umesto ka glavnoj zgradi, u kojoj su se nalazili feudalni gospodar i njegovi komandanti, kreću uokolo pod stalnom vatrom prikrivenih musketira i strelaca.

Prolazi su bili nepravilnog oblika, s puno zaseda, i ponekad, zbog gustine i složenosti, predstavljali pravi lavirint. Na unutrašnju stranu spoljnih zidova pričvršćivani su držači i na njih polagane daske koje su posadi zamka omogućavale da kleknu kada lukom ili puškama ciljaju napadače.

Na uglovima zidina i nad kapijama građene su kućice koje su služile kao osmatračnice, oružarnice i borbena uporišta. U unutrašnjosti utvrđenja duž bočnih zidova je često sađeno drveće kako bi se prikrili pokreti branilaca i onemogućilo ili otežalo izviđanje protivnika.

Tamo gde nije bilo vremena ili novca za izgradnju celog šanca i podizanje široke kamene osnove, zamkovi su usecani u brda kako bi im njihove strme padine služile kao zaleđe, ili građeni uz reke i jezera, koji su služili kao prirodni zaklon ili prepreka.

Široka i visoka kamena osnova činila je podnožje zamka otpornim na đulad i zemljotrese, ali je protivniku omogućavala relativno lako veranje jer gromade i granitni blokovi nisu mogli biti ređani pod konac – kabasti i teški, iako umetani i uklapani s puno pažnje, oni nisu bili savršeno brušeni, pa ni vezivani malterom, već prosto polagani jedan na drugi.

Taj nedostatak branioci su uglavnom nastojali da ublaže ili otklone postavljanjem prozora na zidinama koje su ležale na toj osnovi, s kojih su neprijatelja zasipali kamenjem i vrelom vodom i uljem, a ponekad i montiranjem metalnih šiljaka u podnožju zidova.

Gradovi u podnožju

U neposrednoj blizini zamka, po naredbi, odnosno, pozivu vlastelina ili spontano, okupljali su se ratari, zanatlije i trgovci, formirajući naselja, koja za razliku od susedne Kine koja je trpela puno upada spolja, nisu bila opasana zidinama, već okružena rovovima, nasipima, ogradama i prirodnim preprekama, te puna domova i oružanih postaja samuraja i pešadinaca nižeg (seljačkog) porekla. Ponekad su i budistički hramovi u njima služili kao osmatračnice i manja vojna uporišta.

U tim gradovima, koji su neretko imali preko 10.000 duša, cvetala je trgovina pirinčem, sojom, morskim plodovima, krtolastim povrćem, solju i uljem, svilom i pamukom, drvetom i papirom, ugljem, porcelanom, gvožđem, bronzom i drugim.

Gostionice, čajdžinice i štale koristili su i putujući trgovci, glumci i drugi zabavljači, te hodočasnici i lutajući propovednici. U slučaju ozbiljnijeg napada stanovnici su se povlačili u zamak svog gospodara.

Za osvajanje prostranijih japanskih zamkova izgrađenih u 15, 16. i ranom 17. veku, kada su posebno besnele borbe između feudalaca, uglavnom su korišćene metode kao što su kopanje tunela i postavljanje buradi baruta ispod kamenog temelja koji je nosio spoljni zid, odnosno opkoljavanje i izgladnjivanje.

Dešavalo se i da manji zamak padne pred nasrtajima puščanim plotunima - muskete su bile ubojito i mnogo traženo novo oružje koje su u Japan najverovatnije prvo donela dva portugalska trgovca, čija se džunka s kineskom posadom 1543. godine nasukala na ostrvu Tanegašima.

Pogubni mir i surovi rat

Donekle ironično, ta bajkovita srednjovekovna utvrđenja u najvećoj meri su žrtve mira a ne rata, jer su šoguni iz porodice Tokugava, nakon što su početkom 17. veka pod svojom vlašću ujedinili zemlju i uspostavili trajni mir, od sebi potčinjenih vazala zatražili da poruše sve osim jednog zamka na svojoj teritoriji kako bi ih vojno oslabili i stvorili situaciju u kojoj mogu da ih lakše savladaju ako ovi pokažu samovolju.

Štaviše, Tokugave su i u potpunosti zabranile izgradnju novih zdanja te vrste, pa se veruje se da je usled te njihove politike pacifikacije vlastelina broj zamkova u Japanu u kratkom roku pao sa preko 3.000 na samo 170.

Tokom narednih vekova požari i zemljotresi su uzeli veliki danak, a još jedna pošast za zamkove koji su opstali uprkos naredbi vladajućeg klana Tokugava bili su novi civilizacijski vetrovi, koji su počeli duvati u drugoj polovini 19. veka.

U to vreme ubrzane modernizacije i vesternizacije, kada je Japan napravio neophodan i divovski, ali, može se reći, i ishitren i užurban iskorak iz administrativne rascepkanosti i ekonomske stagnacije feudalizma u nacionalnu državu zasnovanu na zapadnoj političkoj filozofiji, kapitalizmu i nauci, srednjovekovni zamkovi su proglašeni za relikt prošlosti i planski uklanjani, a njihova zemlja dodeljivana obrazovnim i drugim ustanovama.

Japan je tako 20. vek dočekao sa samo 20 očuvanih srednjovekovnih zamkova.

Težak udarac potom im je zadao i rat – ne onaj vođen kopljima, mačevima i musketama za koji su bili i podignuti, već onaj savremeni, u kojem su leteće mašine iz vazduha zapaljivim, razornim i atomskim bombama s lica Zemlje brisale čitave gradove.

Tako su, recimo, uništeni zamkovi u Hirošimi, Nagoji, Okajami, Vakajami i drugde, pa danas postoji samo 12 srednjovekovnih utvrđenja čije su glavne zgrade očuvane u prvobitnoj formi – one su razbacane po brdskim i planinskim krajevima u unutrašnjosti, u mestima koje američki ratni planeri nisu smatrali vrednim bombardovanja.

Kulturno-istorijske riznice

Smatra se da je u arhitektonskom i umetničkom smislu najvelelepniji zamak podigao feudalni gospodar Oda Nobunaga u mestu Azući na obali jezera Biva nedaleko od stare prestonice Kjota, ali on nije sačuvan, te se i danas lome koplja o tome kako je tačno izgledao.

Važi za jednu vrstu istorijske prekretnice u razmišljanju vezanom za funkciju zamkova u Japanu, jer je trebalo da posluži više kao dvorac za život plemstva ili simbol moći i prestiža, nego kao odskočna daska za ratovanje.

Po veličini posebni su zamkovi u Osaki i Edou (današnjem Tokiju), gde je oko dva i po veka bilo sedište šogunata porodice Tokugava. Zdanja prvog su skoro u potpunosti uništena u udarima groma i unutrašnjim sukobima, dok je drugi stradao u više požara i, kasnije, u vazdušnim napadima, ali danas ipak, preuređen i s nešto modernih građevina opkoljenih gustim rastinjem, služi kao carska palata.

Iako je reč o prilično prostranom kompleksu, Carska palata u Tokiju obuhvata samo trećinu površine srednjovekovnog zamka, čije su zidine, smatra se, bile duge 16 kilometara.

U pokušaju da se povrati izgubljeno kulturno i istorijsko blago, glavna zdanja zamkova u Nagoji, Okajami, Odavari i drugim mestima obnovljena su nakon Drugog svetskog rata po ugledu na prvobitne skice, te spolja gledano deluju autentično, mada su zapravo uglavnom napravljena od betona.

Njihova unutrašnjost prilagođena je savremenim uslovima, što znači da su opremljeni električnim osvetljenjem, ekranima i liftovima. Ona služe kao izložbeni i edukativni prostor u kojem se može učiti o srednjovekovnoj arhitekturi, istoriji, veštini ratovanja, te vlastelinskim porodicama kojima su pripadala.

U izvornoj formi očuvan je elegantni zamak Himeđi u prefekturi Hjogo, na zapadu najvećeg japanskog ostrva Honšu, koji je okružen sa hiljadu stabala ukrasne trešnje i danas važi za najomiljeniji među domaćim i stranim turistima.

Po lepoti posebno se ističe i manji zamak u gradu Macumoto u prefekturi Nagano, čija je kula, koja se ogleda u mirnoj, čistoj vodi okolnog šanca kao u ogledalu, takođe očuvana u prvobitnom obliku, sva u drvetu.

Čudesan, osobit svet japanskih srednjovekovnih zamkova za posetioce s drugih meridijana svojim neobičnim oblicima, materijalima i konceptom gradnje, nesumnjivo predstavlja vredno otkriće – izvorište novih ideja o arhitekturi, ratovanju i stanovanju, te pruža podsticaj za dalje saznavanje o istoriji i tuđim kulturama.

Oni, naravno, imaju i svoje domaće poštovaoce, pa i zagrižene obožavaoce, koji ih s gotovo religioznim žarom obilaze, detaljno proučavaju, dele informacije o njima, te skupljaju suvenire i učestvuju u kvizovima znanja i takmičenjima za najlepše fotografije.