Od Vitlejema do Crkve Svetog Groba: Ko je i kada otkrio hrišćanska sveta mesta

Prema jevanđeljima, Hristos je učio da ne postoje „sveta mesta“. Ali već u trećem veku, istaknuti hrišćani, poput Aleksandra, kasnijeg episkopa jerusalimskog i poznatog učenjaka Origena Aleksandrijskog, tragali su za mestima koja se pominju u Bibliji. I pre njih, sredinom drugog veka, hrišćanski pisac Justin Mučenik je znao za pećinu u Vitlejemu u kojoj se rodio Hristos.

Poznato protojevanđelje Jakovljevo, ranohrišćanski apokrifni spis iz drugog veka koji je izvršio veliki uticaj na hrišćansku umetnost, hrišćanski život, i na teologiju – takođe pominje takvu pećinu u Vitlejemu. Iako su se ovi pisci možda pozivali na različite pećine, oni potvrđuju da je Vitlejem imao najmanje jedno hrišćansko sveto mesto za prvu, možda i drugu generaciju hrišćana sve do nastanka Jevanđelja po Jovanu, poslednjeg od kanonskih jevanđelja.

Pisani izvori svedoče o postojanju i drugih hrišćanskih svetih mesta sa sličnim vremenom nastanka. Pećina ma Maslinovoj gori, nadomak drevnog Jerusalima, pominje se u Jovanovim apostolskim delima, verovatno napisanim krajem drugog veka. U samom Jerusalimu grobnica iz prvog veka koja je kasnije poštovana kao mesto gde je Hrist sahranjen i gde je Vaskrsao iz Časnog groba, možda je bila poštovana kao takva još u drugom veku.

To što istoričar iz četvrtog veka, Jevsevije, beleži da je car Hadrijan sagradio paganski hram nad grobnicom uprkos njenom značaju za hrišćane – kao što je gradio hramove i u jevrejskom hramu ili pored njega, kao i na svetim mestima Samarićana – može se tumačiti kao kasno-rimska pretpostavka.

Jevsevijev zapis o postojanju monumentalne rimske građevine na mestu Svetog grob je u skladu sa arheološkim dokazima pre nego što je na tom mestu u 4. veku podignuta Crkva Svetog groba.

Još sedam drugih crkava koje su bile mesta hodočašća u 4. veku bilo je podignuto u blizini pećina, čak su delimično bile usečene u stene. Kao i Crkva Rođenja u Vitlejemu, u kojoj se Isus rodio, tu su spadale i crkve: Na Pastirskim poljima, na ulazu u Vitlejema gde su prema predanju anđeli najavili Hristovo rođenje; crkva „Eleona“ na Maslinovoj gori, mesto povezano sa Vaznesenjem kada se Hristos uzneo na nebo; crkva u Getsimanskom vrtu, gde je Juda izdao Isusa; i Tabha pored Galilejskog jezera, blizu mesta za koje se verovalo da je mesto Besede na gori.

Takođe, postojale su i dve u Nazaretu, povezane sa Blagovestima – anđeoskom najavom Mariji da će roditi božjeg sina i jedan na mestu Isusovog doma iz detinjstva.

Sve ove crkve do četvrtog veka su se nalazile na ulazu u pećine ili bile baš u njima. Stoga su ove pećine verovatno bile shvaćene kao mesta događaja i povezana sa novim crkvama u četvrtom veku.

Na primer, u Vitlejemu, crkva Rođenja Hristovog iz četvrtog veka bila je posebno izgrađena da dočara pećinu, a oltar se nalazio u samoj pećini. Na osnovu arheoloških nalaza, najverovatnije je da su crkve tako građene zbog značaja koji su pećine imale kod ranih hrišćana.

Ovakvo tumačenje pećina potkrepljeno je pismenim dokazima. Jevsevije je u svom delu Konstantinovo žitije napisao da su početkom četvrtog veka na mestima gde su se odigrali presudni trenuci opisani u Jevanđeljima izgrađene tri velike carske crkve – Crkva Svetog groba; crkva Rođenja Hrstovog; i „Eleona“ na Maslinovoj gori. Sve ove građevine, kaže Jevsevije u svojoj čuvenoj Crkvenoj istoriji, sagrađene su nad već postojećim „pećinama“.

Putevi hodočašća

Ako su bar neke od pećina na ovih sedam lokaliteta bile izgrađene ili modifikovane da ukažu na mesta od hrišćanskog značaja pre četvrtog veka, one spadaju u najranija poznata hrišćanska obeležja. Međutim nema dokaza da ih je izgradio bilo ko drugi osim nekolicina lokalnih pripadnika tadašnje hriškanske sekte, a pojedini poznati detalji o njihovoj veličini i izgledu upućuju na zaključak da su bile deo lokalnih inicijativa.

To što su pećine pretvarane u sakralne objekte može da znači da su rani hrišćani tako praktikovali hodočašće. Ako su događaji koje su obeležavali bili isti kao posvete njihovih kasnijih crkava, znači da su pratili narativni tok od Blagovesti do Vaskrsenja, i to tako da je svaka pećina (i gorbnica na mestu Svetog groba) bila povezana samo sa jednim događajem. Zato je moguće, da su rani hrišćani, i pre nego što su nastale crkve u četvrtom veku, putovali između ovih mest prateći niz događaja opisan u Jevanđeljima.

To znači da pisani i arheološki dokazi sugerišu da je poreklo hrišćanske topografije i hodočašća ustanovljeno mnog ranije nego što se obično pretpostavljalo, zaključuje profesor Ken Dark, sa Univerziteta u Redingu, u svom članku objavljenom na poratlu Konverzejšn. Ako je tako, onda carski graditelji crkava iz četvrtog veka nisu izmislili ta mesta, već su ih u stvari nasledili zahvaljujući ranohrišćanskim zajednicama među kojima je verovatno bilo najviše pripadnika nižih slojeva društva.