Šaljiva štampa kao istorijski izvor

„Satira i karikatura mogu definitivno da istoričarima danas posluže i kao istorijski izvor. I to kao istorijski izvor prvog reda. Kroz posmatranje i analizu satire i tema koje su obrađivali satiričari tog vremena, možemo da ustanovimo gde su bile granice cenzure, a gde su prestajale, koje su to bile teme koje su tištale i samog satiričara, ali i društvo u ime kojeg je govorio, ali možemo, s druge strane, nekako da vidimo i gde su bile granice slobode misli" - kaže za RTS istoričar Nemanja Dević.

Da bi se sačuvali od mogućih nevolja, da bi izbegli kazne, najčešće zatvor, satiričari su pribegavali korišćenju pseudonima. Ma koliko bila oštra, satira je po nekim mišljenjima često, mada nerado, ublažavala goruće probleme.

„U nekim savremenim tumačenjima, satira i karikatura se posmatraju i kao odsustvo hrabrosti da se neki stvarni problemi nazovu svojim pravim imenom i da kritičari zaista potpišu tu svoju kritiku. Tako je, na jedan bezazleniji i suptilniji način, režim mogao da bude kritikovan, tako što se prema njemu nije usmeravala otrovna žaoka, koja bi izazivala političke sukobe i rascepe, već je izazivala smeh" - smatra Dević.

Slične stavove o šaljivim publikacijama kao istorijskom izvoru ima dr Danko Leovac, docent Filozofskog fakulteta u Beogradu. I Dević i Leovac su govorili o srpskoj satiričnoj štampi u drugoj polovini 19. veka. Dr Danko Leovac kaže:

„U to vreme jedne jake cenzure većina satiričara često i najčešće pisala je pod pseudonimima ili šifrovanim imenima, tako da se najpre mora otkriti ko su bile te ličnosti koje su pisale, s druge strane, uvek se mora voditi računa o tome kakvi su bili njihovi politički nazori, odnosno kakva je bila njihova politička orijentacija, da li su oni bili uz vlast, zašto su kritikovali vlast i slično. U svakom slučaju, satira može biti jedan od važnih, i satirični listovi mogu biti jedan od važnih izvora za oslikavanje samog duha vremena tog perioda."

Humor i satira nisu uvek bezazleni, ili oštri u meri koja se može i mora tolerisati. Ponekad su i oni u funkciji vlasti i politike, jer i opozicija ima svoja satirična glasila. Nemanja Dević ukazuje na primer koji se ne sme zaboraviti:

„U srpskom slučaju, ulogu satire možda je najbolje ispitivao istoričar Milan Ristović, koji je u svojoj studiji Crni Petar i balkanski razbojnici prikazao kako se u Nemačkoj, kroz njihove satirične časopise, prikazivao odnos prema Srbiji i Srbima, kako su ti stereotipi, isprva nastali zaista kroz neku vrstu humora, s vremenom postajali politički naručeni, dovodili do ismevanja, i time pripremali nemačko javno mnjenje za ono što će se desiti u Prvom svetskom ratu (kada je to javno mnjenje bilo pripremljeno) da je to neka vrsta realnog i zasluženog kažnjavanja Srbije i srpskog naroda."

Istoričari dr Danko Leovac i Nemanja Dević govorili su u okviru projekta našeg programa „Humor i satira 1830‒1914".