Holivud reporter o „Herojima Halijarda“: Istinita istorijska drama u raljama politike

Pre nego što je iko i video Heroje Halijarda, film je već bio u središtu skandala. Tokom predstavljanja na Filmskom festivalu u Sarajevu u avgustu, „Telekom Srbija“, koji je producirao Heroje Halijarda zajedno sa „Konstrast studioz“, prikazao je delove istorijskog blokbastera o događaju iz Drugog svetskog rata, navodi se u tekstu Holivud reportera.

Film glumca i reditelja Radoša Bajića još se nalazio u postprodukciji, a kratki isečci trebalo je da posluže za to da publika stekne utisak o veličini produkcije jednog od najvećih i najambicioznijih filmova ikada snimljenih u regionu.

Umesto toga, izazvao je burne reakcije. Neki iznose optužbe na račun autora da film, koji govori o spasavanju američkih pilota oborenih na teritoriji okupirane Jugoslavije 1944. godine, veliča srpske nacionalističke grupe. Gradonačelnica Sarajeva, Benjamina Karić, nazvala je film „reivizionističkim“ i zahtevala od organizatora festivala da se distanciraju od producenata i prikazivanja. To su oni vrlo brzo i učinili, podseća autor teksta Skot Roksboro.

Karićeva je nastavila da doliva ulje na vatru, napisavši na društvenoj mreži Iks da je ostvarenje napravilo „nemerljivu štetu festivalu i gradu Sarajevu“. I sve to zbog filma koji niko još nije video. Još će meseci proći pre nego što su Heroji Halijarda 10. oktobra imali svoju svetsku premijeru u Beogradu. Za međunarodnu publiku prvi put je prikazan na festivalu u Talinu u novembru.

Na prvi pogled nema ničega kontroverznog o Herojima Halijarda, piše autor teksta. Film rasvetljava gotovo neistraženi ugao Drugog svetskog rata – odvažnu i istinitu priču o spasilačkoj Operaciji Halijard, koju je organizovala tadašnja američka špijunska agencija OSS da pomoću srpskog pokreta otpora spasi američke i savezničke pilote koji su ostali zarobljeni na neprijateljskoj teritoriji pred kraj rata.

Srpske snage, predvođene generalom Dražom Mihailovićem, spasile su više od 500 članova posada – najveća spasilačka operacija američkih pilota u istoriji.

Samo spasavanje je fokus filma, ali Heroji Halijarda su takođe, kako se navodi u tekstu, priča o srpskoj istoriji i složenom i zamršenom periodu nemačke okupacije. Reditelj Bajić je film osmislio da prati priču tri brata, koji simbolizuju tri politička pokreta tog vremena, čiji su životi rastrzani između sukobljenih ideologija.

Mirko se pridružuje Mihailovićevim četnicima, odnosno pronacionalističkoj Jugoslovenskoj vojsci u otadžbini. Brat Sreten pristupa komunističkom pokretu partizana pod maršalom Titom. Najmlađi brat Ilija je uhvaćen između dve vatre.

„Film je zapravo priča o građanskom ratu. Priča o pocepanim zajednicama i porodicama“, kaže potpukovnik Džon Kapelo i savetnik za film.

Sa 25-godišnjim pilotskim iskustvom u američkom vazduhoplovstvu, predsednik je Fondacije „Misija Halijard“, grupe osnovane sa ciljem da „obrazuje, odaje počast i podigne svest“ o spasilačkoj misiji i ulozi koju su Srbi imali u njenom uspehu. „Građanski rat je bio izuzetno složen“, dodaje Kapelo.

Složen zato što su četnici i partizani ne samo borili protiv nacističkih okupatora, već i međusobno. Kako dalje objašnjava autor teksta, pod pojam četnik podvode se svi nacionalistički i rojalistički odredi, od kojih nisu svi bili pod Mihailovićevom komandom. Obe strane se međusobno optužuju za kolaboraciju sa Silama osovine, što do danas izaziva žestoke debate, navodi se u tekstu američkog lista.

Nakon rata i poraza jedinica koje je predvodio, Mihailović je izveden pred sud, osuđen za veleizdaju od strane novih komunističkih vlasti i streljan. Viši sud u Beogradu ga je posthumno rehabilitovao 2015. godine. Utvrđeno je da Mihailović nije imao fer i pravično suđenje, kao i da je presuda bila politički i ideološki motivisana, podseća Roksboro.

Godinu i po dana nakon Mihailovićevog pogubljenja, američki predsednik Hari S. Truman dodelio mu je Legiju za zasluge za njegovu ulogu u vođenju Operacije Halijard. U govoru, predsednik Truman je rekao da su Mihailovićeve trupe bile „ključne u konačnoj pobedi Saveznika“.

Sva ta istorija je bitna jer je, na Balkanu, bitka oko sukobljenih interpretacija srpske istorije ključan deo političkih debata. Ali kontroverza oko Heroja Halijarda u Sarajevu nema toliko veze sa sadržajem filma niti čak i istorijske debate o ulozi generala Mihailovića i četnika, već sa savremenom politikom.

„Četnik je nešto slično kao gerilski borac, ali je taj pojam pogrešno korišćen i izaziva burne emotivne odgovore danas. Za različite ljude taj pojam ima potpuno druga značenja. Postoje četničke grupe u SAD danas, u Čikagu, San Dijegu, čiji su se očevi i dede borili sa generalom Mihailovićem protiv Nemaca. I oni smatraju četnike herojima… Rekao bih da je spasavanje američkih pilota bio trenutak kada je postojala koordinacija i kooperacija, čak i među grupama koje su se međusobno borile. Partizani su pomagali četnicima kako bi spasili Amerikance“, ističe Kapelo.

Producenti Heroja Halijarda, kao i mnogi u američkim vlastima, žele da film posluži kao primer, kako Kapelo kaže, 140 godina snažnih diplomatskih odnosa između SAD i Srbije izbegavajući „duhove“ 90-ih, tokom kojih su SAD i Srbija bili protivnici. Diplomatski odnosi dve zemlje dostigli su najniži nivo 1999. godine kada su SAD predvodile NATO bombardovanje Srbije kako bi je prisilile da povuče svoje snage sa Kosova.

„Kada ovih dana razgovarate sa Srbima i pitate ih za Ameriku, preovlađujuća misao je: 'Bombardovali ste nas. NATO'. Prezilaženje ovih negativnih narativa, bez njihovog ignorisanja, veoma je važno“, navodi Kapelo.

Prema njegovim rečima, odnosi SAD i Srbije su mnogo više od konflikata 90-ih godina. „Tokom većeg dela zajedničke istorije, kao što to film pokazuje, bili smo saveznici“, kaže američki ambasador u Beogradu, Kristofer Hil.

Kapelo veruje da je negativna slika „o ulozi Srba na Balkanu 90-ih“ prekrila duboke istorijske veze između Srbije i Sjedinjenih Država: „Srbi su jedini u regionu koji mogu da kažu da su bili saveznici SAD tokom oba svetska rata. Strahovito su patili zbog toga.“

Za one koji bi više voleli da Beograd gleda na Zapad, Heroji Halijarda pružaju prikladan istorijski narativ – prisećanje na vreme kada su SAD i Srbija stajale rame uz rame.

„Filmovi poput ovog nam pokazuju da radeći zajedno kao partneri možemo da postignemo nemoguće. Nadam se da će film podsetiti svakoga ko ga vidi na to šta smo postigli kada smo bili saveznici. Nadam se da će im pomoći da shvate šta ćemo ponovo postići kada, ne ako nego kada, ponovo budemo saveznici“, ističe Hil u tekstu za Holivud reporter.