Zajednički umetnički projekti Galerije Matice srpske sa Narodnim muzejom i SANU

U naredna dva meseca, do 20. februara 2022, posetioci će videti 86 umetničkih dela – slike, skulpture i grafike – koja ukazuju na razvojni put srpske likovne umetnosti od ideja realizma, impresionizma i simbolizma, do aktuelnih ekspresionističkih i intimističkih, religioznih i istorijskih kompozicija, portreta, pejzaža, akta i enterijera – vremenski uokvirenih od kraja 19. do sredine 20. veka.

Autorski tim izložbe čine dr Tijana Palkovljević Bugarski, upravnica Galerije Matice srpske, stručne saradnice Jelena Ognjanović i Aleksandra Čelovski, tim konzervatora Galerije Matice srpske – Danilo Vuksanović, Darko Despotović, Luka Kulić i Marijeta Sidovski, kao i tim Galerije SANU.

Istog dana, široj javnosti predstavljen je još jedan projekat koji je nastao u saradnji Galerije Matice srpske u Novom Sadu i Narodnog muzeja u Beogradu.

Izložba „Život – San – Smrt. Evropski okviri srpskog simbolizma" otvorena je 5. novembra tekuće godine u Galeriji Matice srpske. Prof. dr Igor Borozan sa Katedre za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta, koji sa Snežanom Mišić, višom savetnicom Galerije Matice srpske, potpisuje autorstvo, održao je predavanje u Narodnom muzeju. Sa njim smo razgovarali o ključnim odlikama, temama i ostvarenjima evropskog i srpskog simbolizma.

U proteklih mesec i po dana u Galeriji Matice srpske priređeno je mnoštvo kreativnih sadržaja – predavanja, stručnih vođenja i radionica za decu – koji će se nastaviti do kraja januara 2022. godine. Vaše predavanje u Beogradu, kao i izložba, počiva na jedinstvenoj interpretaciji mesta srpskog simbolizma u okviru evropskih tokova tog, uslovno rečeno, pokreta ili pravca. Po čemu su se simbolisti razlikovali od drugih avangardnih umetnika?

– Francuski, nemački, belgijski, austrijski simbolisti, koje čine slikari, kompozitori, književnici, bili su vizionari, proroci veoma naglašenog individualiteta. Ali ovde nije reč jednoj grupi poput ekspresionista, koji su imali unison programski pamfletski vizuelni jezik i delovanja. Mada, uslovno rečeno, možemo da ukažemo na jedan pamflet simbolizma publikovan 1886. godine u francuskom časopisu „Figaro", koji je napisao francusko-grčki pesnik Žan Moreas.

Epohu 19. veka obeležile su velike promene i prevrati, poput razvoja industrijskih grana, izgradnje železnica, pojačanog zagađenja, opasnosti od zaraze, ubrzanog tempa modernog života, uobličavanja velikih evropskih metropola, novog duha, tj. supkulture. Koje su teme zaokupljale simboliste?

– Na nivou formalnog likovnog, evropski simbolizam koristi razne poetike – od akademske, impresionističke, ekspresionističke, secesionističke... To je intelektualno slikarstvo jer obeležje koje povezuje te umetnike je na nivou ideja i tema – onostrano, zaumno, asocijativno, mitološke teme, srednjovekovne legende, bajke, fatalne žene, smrt, tajni svet snova, fantastična bića, unutrašnje bitisanje čoveka, nagoni i drugo.

Simbolizam se razlikovao od radikalnih pokreta avangarde po svom senzibilitetu i osećaju sveta?

– Da, oni su bili okrenuti spoljašnjem kritičkom svetu, ali su to izražavali na drugačiji način. U momentu kada simbolisti deluju, u Evropi se ruši stari poredak, patrijarhalni svet građanskog društva, normirani poredak, drugačiji pogled na ulogu muškarca i žene, porodice kao nukleusa društva, a novi svet i ono što će doneti Veliki rat još nisu tu, ali se osećaju destabilizacija, nelagoda, nesigurnost. Simbolisti reaguju saglasno aktuelnim filozofskim strujanjima – uzmimo u obzir Ničeove, Frojdove, Darvinove, Šopenhauerove teorije.
Simbolistička slika neretko ruši akademske konvencije, nije inspirisana moralno-didaktičkim pričama, narativnim pristupom, nego je više asocijativna bez moralnog prizvuka, sa iracionalnim prostorima jakih boja. Dakle, nastoji da se dezintegriše akademski svet slikarstva koji počiva na trijadi dobro – lepo – istinito, ili vreme – prostor – radnja.

Simbolizam, koji je obeležio umetničku scenu s kraja 19. veka i početkom 20. veka, nezaobilazna je tema u savremenoj nauci o istoriji umetnosti poslednjih godina u Evropi, a i kod nas. Šta biste rekli o karakteru srpskog simbolizma, o izboru tema i umetnicima?

– Minhenska umetnička akademija i opšta kulturna klima, koja je bila prilično liberalna krajem 19. veka, formirala je srpske simboliste, pitomce te akademije. Slikar Đorđe Krstić je prvi doneo simbolizam u Srbiju tog perioda. U sledećoj generaciji bili su Leon Koen, Marko Murat, Paško Vučetić, Miha Marinković, Steva Aleksić, Nadežda Petrović. U to vreme žene nisu mogle da pohađaju Minhensku akademiju pa je ona bila usmerena na druge privatne škole.
Učeći od svojih nemačkih kolega, s vremenom su dali osoben, originalan stvaralački doprinos evropskom simbolizmu u bogatstvu pluralističkih tema, motiva i likovnog izraza. Na primer, Leon Koen krajem 19. veka od Minhenske umetničke akademije dobija srebrnu medalju za sliku „Josifov san", koja je jedna od programskih slika srpskog simbolizma i bila je izložena na velikoj izložbi secesije u Staklenoj palati sa delima nemačkih slikara.

Pomenuli ste da se svi srpski pitomci vraćaju iz Minhena u Srbiju i šire likovne ideje. Da li ih je podržavalo ugledno građanstvo?

– Da, kao što je bila praksa kod nemačkih umetnika, i srpski simbolisti su uživali podršku tog dela društva, poznatih vizionara, intelektualaca, kulturnih radnika. Srpski simbolizam nije bio alternativni pravac, već više jedna mejnstrim struja u okviru srpske kulture i umetnosti, pogotovu na razmeđi 19. i 20. veka. Na Svetskoj izložbi u Parizu 1900. godine srpski simbolisti učestvuju u paviljonu Kraljevine Srbije. Tada najbolje ilustrovani likovni časopis „Nova iskra", koji je vodio Risto Odavić, plasira tekstove i slike srpskih simbolista – slikara, književnika, kao i tekstove o evropskim umetnicima simbolistima. Kralj Milan Obrenović kupuje slike srpskih simbolista. Đorđe Krstić je bio njegov pitomac, a u vlasništvu je imao i sliku „Greh" Franca fon Štuka, „Ofeliju" Gabrijela fon Maksa i dr.

Neki slikari su do kraja negovali simbolizam u svom umetničkom opusu, a pojedinima je to bila samo jedna faza u stvaralaštvu. Uopšte gledano, simbolizam je imao razvojni put – kao što evropski simbolizam posle Velikog rata postaje „blazirani" stil prošlosti, i srpski simbolizam polako izlazi iz mode posle 1912. godine?

– Možemo da kažemo da je izložba Leona Koena 1926. godine u Paviljonu „Cvijeta Zuzorić" označila i te poslednje tragove nestanka srpskog simbolizma sa umetniče scene, kao i tragičan kraj umetnika Mihe Marinkovića.

Šta je posebna odlika srpskog simbolizma u odnosu na evropski?

– Nacionalna tematika daje je osobenu stvaralačku dimenziju srpskom simbolizmu u okviru evropskih simbolizama ili pandana.