U potrazi za zvezdama

Zaštićeno kulturno dobro od 2001. godine, Astronomska opservatorija je građena od 1930. do 1932. godine. Brežuljak na obodu grada, u to vreme daleka periferija ‒ šest kilometara od centra, od milošte je zvan Baba Ružin kraj. Na najvišoj tački tadašnjeg Velikog Vračara, koti 253 metra nadmorske visine, uzdignutoj nad samim Dunavom, na Laudonovom šancu, izgrađen je objekat koji je predstavljao najkompleksnije arhitektonsko-urbanističko rešenje do tada realizovano u Beogradu.

Od brojnih mesta, među kojima su Avala i Fruška gora, komisija u kojoj je bio i Milutin Milanković, izabrala je prostor čiji su astro-klimatski uslovi odgovarali izgradnji devet namenskih objekata. Kasnije će taj deo grada poneti ime Zvezdara, po zvezdarnici koja se prostirala na 4,5 hektara.

Nakon završetka gradnje, tu je sađeno isto bilje kao i u Botaničkoj bašti ‒ brojne zaštićene vrste ‒ beli bor, judino drvo, smrče, ariši, šimširi, tise, srebrne jele... formirajući na taj način bogati zasad koji okružuje Astronomsku opservatoriju. Šuma proglašena za prirodno dobro danas je dom za više od 20 vrsta ptica.

Evropa u Srbiji

U vreme kada je podignuta, ovo je bila najmodernija opservatorija u Evropi, značajan primer modernizma projektanta Jana Dubovija, češkog arhitekte, i jedna od najbolje opremljenih. Za izgradnju 42.000 kvadratnih metara prostora, 1929. godine odobreno je deset miliona dinara. Unikatni ili rađeni po porudžbini, instrumenti su smešteni u posebno osmišljene paviljone. Raspored građevina bio je uslovljen astronomskim razlozima ‒ jedan paviljon koji „izračuje" nije smeo da ugrozi mikroklimatske uslove onih drugih.

Stručnjaci ističu modernizam ovih zgrada, ali i njihovu pojavnost kao malih antičkih hramova, pre svega zbog reljefa sa mitološkim temama iznad ulaznih vrata osmatračkih paviljona, čiji je autor Branko Krstić, jedan od najznačajnijih predstavnika jugoslovenske međuratne arhitekture. Pretpostavlja se da plitki reljefi simboličkog sadržaja predstavljaju Helija, grčkog boga Sunca, i Selenu, grčku boginju Meseca.

Upravna zgrada i danas odaje utisak monumentalnosti ‒ iznad pristupnog stepeništa i trema sa stubovima nalazi se natpis ‒ omnia in numero et mensura ‒ sve je u broju i meri.

Ostvarenje snova

Kao što je mnogo puta bio slučaj i u ranijoj istoriji Srbije, i u životu Astronomske opservatorije ključnu ulogu su imali pojedinci koji su svojom posvećenošću, idealizmom, energijom i ličnim naporom uspeli da naprave iskorak u budućnost.

Milan Nedeljković, specijalizant na pariskoj opservatoriji, dolazi za profesora Visoke škole, gde je osamdesetih godina 19. veka osnovana Katedra za astronomiju i meteorologiju. Blagodareći njegovom zalaganju, ministar prosvete Milan Kujundžić 1887. donosi odluku o osnivanju opservatorije ‒ astronomske i meteorološke, najpre u kući Ernesta Gajzlera u Ulici Svetozara Markovića, čiji će prvi upravnik biti upravo Nedeljković, a zatim i u prvoj sopstvenoj zgradi, u Karađorđevom parku, koju će dobiti 1891.

Zanimljivo je da su tokom Velikog rata u beogradskoj opservatoriji boravili austrijski meteorolozi koji su, povlačeći se iz Srbije, odneli ili uništili sve instrumente. Po završetku rata, posle ogromnih napora i ozbiljne diplomatske aktivnosti Milana Nedeljkovića, na ime ratnih reparacija od Nemačke dobijamo veliki broj astronomskih instrumenata ‒ cajs i askanija, tada najboljih i najsavremenijih.

Astronomska i meteorološka stanica biće razdvojene 1924, a Milan Nedeljković penzionisan, što će nagovestiti novo razdoblje u istoriji Opservatorije.

Na njeno čelo dolazi astronom koji je iskustvo sticao u Marselju i Nici. Od 1926. godine ime dr Vojislava Miškovića zlatnim slovima je upisano u anale ove naučne ustanove. Novi upravnik polazi od načela da je za astronomiju potrebno mnogo znanja, mašte, ljubavi i strpljenja; da treba analizirati, proračunavati i neprestano gledati. U skladu sa tim postulatima, Mišković energično i ambiciozno gradi novi objekat na Zvezdari, nabavlja savremene instrumente, upravlja Opservatorijom i bori se za njen opstanak u ratno vreme.

Tokom Drugog svetskog rata ovde je bila smeštena glavna nemačka protivavionska artiljerijska jedinica, dok je biblioteka bila pretvorena u kantinu. Blagodareći naporima Vojislava Miškovića, svi instrumenti su ipak ostali u Beogradu, osim tražioca kometa i spektroheliografa koje su Nemci odneli. Zanimljivo je da je vredni tražilac kometa bio jedan od svega tri ikada načinjena instrumenta te vrste u svetu.

A danas...

Astronomska opservatorija na Zvezdari danas radi kao samostalni istraživački centar. Naučnici se u okviru međunarodnih projekata bave proučavanjem kinematike nebeskih tela, planetologijom, dinamičkom astronomijom, modelima zvezdanih i galaktičkih sistema, kosmologijom, astrofizikom...

Slobodna urbanistička postavka paviljona i njihovo funkcionalno rešenje, moderan arhitektonski izraz i simboličko značenje ostvarenog likovno-estetskog utiska na koje već decenijama ukazuju stručnjaci, svakako su, pored naučnog značaja, bili presudni za odluku da se beogradsko blago ‒ Astronomska opservatorija na Zvezdari, proglasi spomenikom kulture Republike Srbije.