Vija militaris – najkraći put od zapada ka istoku

Tures, Kvimedava, Pirgos, Šećir Koj – tako se Pirot nazivao u davna vremena. Tvrđava na ulazu u grad je najočuvaniji svedok prošlosti, koja prkosi vekovima, prirodnim nepogodama, osvajačima…

„Srednjovekovna pirotska tvrđava nastala je na temeljima antičkog utvrđenja i neposredno uz Carigradski drum odnosno Vija militaris (Via Militaris) koji je u njenoj blizini prolazio. Podignuta u drugoj polovini 14. veka, u vreme kneza Lazara, kao istočna kapija tadašnje Moravske Srbije i kao  važno odbrambeno utvrđenje koje je trebalo da bude barijera u nadolazećem prodoru Osmanlija. Ne znamo tačno ko je tvrđavu podigao, pretpostavlja se da je u pitanju neko od tadašnjih srpskih srednjovekovnih velikaša”, navodi istoričar Davor Lazarević, direktor Arhiva u Pirotu.

Pirotska tvrđava je, kao tipično vojno utvrđenje, bila opasana veštačkim vodenim kanalom, kako bi se lakše branila od čestih opsada. Donji, srednji i gornji grad, kada se gleda odozgo, podsećaju na koncentrične krugove, a pojedini delovi tvrđave imali su posebnu namenu.

„Ovo je donžon kula pirotske tvrđave – njena najisturenija i najviša tačka koja je u srednjem veku služila i kao osmatračnica sa koje su vrlo lako mogli da se uoče neprijatelji koji se tvrđavi približavaju", navodi Davor Lazarević, direktor Arhiva u Pirotu.

Pirot je menjao imena, ali je oduvek na istom strateškom položaju – najkraćem putu od zapada ka istoku – Vija militarisu. Počeli su da ga grade Rimljani još u prvom veku, a njime su prolazile vojske, trgovački karavani, putnici...

„Što se tiče Vija militarisa na prostoru Pirota, tačnije okoline Pirota ka Dimitrovgradu, odnosno ta trasa puta od Niša (Naisusa) ka Sofiji (Serdici), smatra se da je rađena u 3. veku. To znamo na osnovu istorijskih izvora, ali i na osnovu miljokaza koji su pronađeni. Na miljokazima je pisalo koliko je kilometara, tačnije milja, udaljena naredna provincija”, objašnjava Milica Ilić, arheolog Muzeja Ponišavlja.

A Vija militarisom – kasnije Carigradskim drumom, često je sa karavanima putovao i vispreni pirotski trgovac stokom i čorbadžija Hrista Jovanović. Postao je imućan i uticajan i u 19. veku je sagradio veliku kuću-konak. Pripada balkansko-orijentalnom stilu, izgrađena je od prirodnih materijala i pokrivena je ćeramidom.

„Na spratu kuće, iznad salonskih vrata, nalazi se originalni natpis koji svedoči o tome ko i kada je gradio ovu kuću. Tu stoji: ‘Mašala Hrista, Jovan, sozida dom sei na 1848. aprili petog’. To je jedini materijalni pisani izvor o tome kada je ova kuća sagrađena”, objašnjava Mila Panajotović, viši kustos-istoričar Muzeja Ponišavlja u Pirotu.

O kući ima mnogo legendi. Jedna od njih se odnosi na takozvanu nisku sobu, koja je sagrađena po Ristinoj želji. Majstori su napravili mala vrata kako bi mu se gosti, pre svega Turci, klanjali prilikom ulaska i izlaska iz sobe.

Nekada dom Malog Riste, sada je muzejska postavka koja svedoči o tim vremenima

„Izložbena postavka u Muzeju Ponišavlja predstavlja postavku stare, gradske pirotske kuće. To znači da je postavka iz perioda od sredine 19. do početka 20. veka, tako da ovde imamo spoj orijentalnog i hrišćanskog”, kaže Mila Panajotović.

I tako… Prošli su vekovi a Vija militaris je i dalje na istoj trasi. Samo, umesto kamena – sada je asfalt. A karavani i dalje prolaze – ali sa mnogo više konjskih snaga.