Sećanje na oslobođenje Beograda 20. oktobra 1944.

Beogradska operacija bila je jedna od najkrupnijih i najvažnijih bitaka u Drugom svetskom ratu na našem prostoru.

Oslobodiocima, sovjetskom Crvenom armijom, komandovao je general Vladimir Ždanov (1902–1964), a jedinicama Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ) general Peko Dapčević (1913–1999).

Operacija oslobađanja Beograda trajala je od 12. do 20. oktobra 1944. godine.

Beograd je tada oslobođen posle tri godine i sedam meseci okupacije (april 1941 – oktobar 1944).

U Drugom svetskom ratu grad je strahovito stradao, tokom Aprilskog rata 1941, kada je teško bombardovan i velikim delom razoren, i potom za vreme nemačke okupacije.

Saveznička vazduhoplovstva su tokom 1944. godine bombardovala Beograd u aprilu, maju, junu, julu i septembru – ukupno jedanaest puta. Najrazornije je verovatno bilo bombardovanje na pravoslavni Uskrs 16. i 17. aprila 1944. godine.

Jedinice Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije dospele su do oboda grada, odnosno do Žarkova i Čukarice, 14. oktobra. Tokom noći 13. na 14. oktobar zauzeta je Avala.

Napad iz četiri pravca

Potom je, tokom poslepodneva 14. oktobra, usledio zajednički napad Crvene armije i snaga NOVJ, iz četiri pravaca, odnosno kolone.

Nemačke trupe u Beogradu pružale su ozbiljan, oštar otpor.

Jedan pravac nastupanja bio je od Čukarice prema Savskom pristaništu. Drugi smer prodora bio je od Topčidera put Ulice kralja Milana. Naredna dva pravca bila su od Banjice preko Dedinja prema Krunskoj ulici, i niz Bulevar kralja Aleksandra ka Dušanovoj ulici.

Tokom prvog dana i noći završne faze operacije zaposednuta je Banjica, Dedinje, Topčider. Oslobođena je takođe Dunav stanica. Pojedine jedinice NOVJ i Crvene armije dospele su do Slavije i Mostara (prostor današnje petlje).

Žestoke borbe vođene su između ulica Miloša Velikog i Nemanjine, gde su se nemačke trupe odlučno branile.

Do zdanja Narodnog pozorišta oslobodioci stižu predveče 16. oktobra. Zgrada je zauzeta sutradan.

Žestoke borbe oko mosta na Savi

Žestoke borbe vođene su oko obezbeđenja mosta preko Save, železničkog, kao i na prostoru padine od Terazija, od hotela "Moskva", prema Savi. Potom kod Šećerane na Čukarici, takođe najverovatnije zbog prilaza reci. Artiljerijsku podršku nemačke trupe su imali sa Ade Ciganlije i sa Bežanije.

Do 18. oktobra Nemci su pokušavali i kontranapade, tako da su smenjivane inicijative jedne i druge strane.

Uveče 19. oktobra na vrh oblakodera "Albanija" na Terazijama postavljena je jugoslovenska zastava s petokrakom. Bilo je to događaj od velikog simboličnog značaja.

To zdanje bilo je najviša zgrada ondašnjeg Beograda. Zastavu je postavio partizan Miladin Petrović.

Tada je zauzeta i glavna Železnička stanica u dnu Nemanjine, kao i Hotel "Moskva" na Terazijama.

Nemačke jedinice povukle su se preko Save tokom noći 19/20. oktobra. Te noći, u ranim jutarnjim satima oslobođen je Kalemegdan. Gornji grad je u to vreme bio vojna tvrđava, nedostupna civilima. Tako je bilo i u međuratnom periodu.

Nemci su žestoko branili i te noći prilaze mostu na Savi, kao i Kalemegdan.

Savski most oslobodioci su zauzeli ujutro 20. oktobra. Nemci su prethodno minirali most s namerom da ga podignu u vazduh odmah pošto ga njihove trupe pređu.

Most je spasen tako što su presečeni kablovi za detonaciju. Spasavanje mosta pripisivano je učitelju Miladinu Zariću.

Prema drugoj verziji, zasluga pripada Zemuncima Nikoli Milovančevu i Krsti Vučiću. Prema trećoj verziji, eksploziv na mostu su demontirali pripadnici Dunavske flotile Crvene armije, za šta je odlikovan kapetan Grigorij Orhipenko.

Zemun je oslobođen 22. oktobra. Nemci će se potom utvrditi u Sremu na potezu koji će postati poznat kao Sremski front, uglavnom na liniji razdvajanja srpske i hrvatske etničke većine. Pritom, u Beogradu su ostali prikriveni pripadnici nemačkih snaga s ciljem diverzantskih dejstva u pozadini. Te grupe su zatim razbijene.

Poginulo skoro 4.000 boraca

Kompleks Spomen-groblja oslobodiocima Beograda, nasuprot ulazu u Novo groblje, otvoren je svečano 20. oktobra 1954, na desetogodišnjicu oslobođenja grada.

Na površini od 1,12 hektara sahranjeno je 1.395 borca Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije i 818 boraca sovjetske Crvene armije.

Tokom oslobađanja grada poginula su 2.944 pripadnika Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije i 961 borac Crvene armije.

Uoči obeležavanja dve decenije od oslobođenja Beograda, avion sovjetske delegacije udario je, nesrećnim slučajem, u Avalu. Na mestu pada letelice podignut je spomenik. Tom prilikom poginuli su maršal Sergej Birjuzov (1904–1964) i general Vladimir Ždanov (1902–1964).