Put jedne srednjovekovne knjige

Sudbina ovog rukopisnog jevanđelja, koliko god bila turbulentna, odvijala se u pozitivnom smeru jer je odolela svim preprekama koje su je pratile na putu od Balkana do Irske. Original se danas čuva u Biblioteci „Ser Čester Biti" u Dablinu.

Knjigu prati više kontroverzi. Međutim, pouzdano se zna da su je pred sobom imale ugledne ličnosti srpske nauke ‒ Pavle J. Šafarik, Vuk S. Karadžić, Aleksa Vukomanović, Ljuba Stojanović, Đuro Daničić, Vladimir Mošin i drugi.

Budući da u knjizi nema zapisa o vremenu nastanka i mestu pisanja, kao ni o tome ko je naručilac, na osnovu jednog detalja na slikanom ukrasu, stručnjaci su odredili datiranje ‒ kraj 14. i početak 15. veka. Verovatno je rađena po porudžbini bosanske kraljevske porodice Kotromanića, nakon što se Tvrtko Prvi Kotromanić krunisao 1377. godine i proglasio za kralja „Srba, Bosne, Pomorja i Zapadnih strana". Ne zna se kako je dospelo do ovčarsko-kablarske svetinje i manastira Nikolje, po kome je i nazvano Nikoljsko jevanđelje. Ne zna se tačno ni kada je dospelo u staru Narodnu biblioteku u Beogradu .

Prvu vest o postojanju ovog kodeksa objavio je Vuk S. Karadžić 1826. godine u listu Danica. Učitelj Aleksa Vukomanović, suprug Vukove kćeri Mine, otkupio je knjigu od nikoljačkih monaha nekoliko godina ranije. Nakon Aleksine smrti knjiga je u nekoliko navrata sa Vukom putovala u Beč.

Kasnije, čuvana je u Narodnoj biblioteci u Beogradu, na Kosančićevom vencu, do početka Velikog rata 1914, kada se, po naređenju Ministarstva prosvete, našla u evakuisanim sanducima na putu ka jugu Srbije, zajedno sa ostalim književnim blagom i vrednim dokumentima iz arhiva Ministarstva inostranih poslova. Na tom putu kroz ratni vihor gubi im se svaki trag.

O sudbini Nikoljskog jevanđelja ne zna se do 1966. godine. Zahvaljujući angažovanju Vladimira Mošina, tadašnjeg upravnika Arheografskog odeljenja Narodne biblioteke Srbije, ušlo se u trag ne samo ovom rukopisu nego i drugim vrednim knjigama koje se vode kao deo srpske pisane baštine.

U Biblioteci „Ser Čester Biti" čuvaju se Nikoljsko jevanđelje, Srpsko četvorojevanđelje s kraja 13. veka, Apostolska čtenija iz 14. veka i štampani Praznični minej iz 16. veka proistekao iz radionice Božidara Vukovića, štampara srpskog porekla. Kako su se ova dela našla u toj biblioteci u Dablinu ni danas nije poznato, ali pouzdano se zna da ju je otkupio bogati kolekcionar Čester Biti. Posle više decenija Ministarstvo inostranih poslova zahvaljujući uspešnoj diplomatskoj saradnji dobija 2004. godine digitalnu kopiju svih srpskih knjiga iz Biblioteke „Ser Čester Biti".

Danas se digitalne kopije čuvaju u Narodnoj biblioteci Srbije, Srpskoj akademiji nauka i umetnosti, Biblioteci „V. Petković Dis" u Čačku, manastiru Nikolje.
Urađena je i kopija knjige, a priča o putu Nikoljskog jevanđelja je samo jedan primer srpskog rukopisnog blaga rasutog po svetu.
Latinska izreka kaže Habent sua fata libelli ‒ knjige imaju svoju vlastitu sudbinu.