Jens Jakob Berzelijus: graditelj savremene hemije

Jens Jakob Berzelijus je rođen u mestu Veversunda u švedskoj provinciji Esterjetland. Rano je ostao bez roditelja, te su se za njegovo obrazovanje postarali rođaci u Linćepingu, gde je započeo školovanje, da bi zatim studirao medicinu na Univerzitetu u Upsali. Ovde se Berzelijus prvi put susreo sa intelektualnim izazovima hemije, koju mu je predavao nadaleko proslavljeni profesor Anders Gustaf Ekeberg. Tokom studija, Berzelijus je radio i kao pripravnik u apoteci, a zatim kao lekar u banji Medevi, gde je uspešno izvršio prvu ozbiljniju hemijsku analizu nadaleko čuvene lekovite mineralne vode. Berzelijusov diplomski rad se odnosio na proučavanje potencijalne upotrebe jednosmerne električne struje u lečenju različitih oboljenja. Bio je to pionirski doprinos području koje je danas važan sastavni deo fizikalne medicine.

Nakon sticanja diplome 1802. godine, Berzelijus je najpre stupio na radno mesto lekara u jednom rudniku nedaleko od Stokholma. Uvidevši izuzetne sposobnosti mladog doktora, vlasnik rudnika mu je stavio na raspolaganje laboratoriju, što je budućem naučniku omogućilo da krupnim koracima napreduje u znanju i veštini. Hiljadu osamsto sedme godine, Berzelijus je stekao zvanje profesora hemije i farmacije na Institutu Karolinska. Samo godinu dana kasnije, postao je član Švedske kraljevske akademije nauka, koju će kasnije, u periodu od 1818. do 1848, predvoditi kao sekretar i svojim radom umnogome obeležiti epohu upamćenu kao „drugo zlatno doba". Od 1808. godine započela je i duga uspešna saradnja između Berzelijusa i prve švedske hemičarke, Ane Sundstrem.

Nedugo po prispeću u Stokholm, Berzelijus je sastavio udžbenik hemije za studente medicine, čime je započeo veliki poduhvat koji će vremenom imati za rezultat postavku temelja današnjeg sistema označavanja hemijskih elemenata i jedinjenja odgovarajućim simbolima i predstavljanja hemijskih reakcija standardizovanim formulama. Berzelijusova tablica relativnih atomskih masa tada poznatih elemenata, kao i njegova nedvosmislena empirijska potvrda da te mase međusobno stoje u celobrojnim odnosima, pružile su potkrepljenje Daltonovoj atomskoj teoriji i uvećale uverljivost (tada krajnje avangardnog) shvatanja da hemijske odlike supstanci zavise od vrste i rasporeda atoma od kojih su te supstance sačinjene. U ovom pravcu značajnu ulogu u Berzelijusovom radu odigrala je i netačna, ali podsticajna teorija elektrohemijskog dualizma koja je utrla put potonjem razumevanju strukturnih obrazaca koji uslovljavaju podelu hemijskih jedinjenja na četiri glavne grupe ‒ kiseline, baze, okside i soli.

Jensu Jakobu Berzelijusu pripisuje se otkriće četiri hemijska elementa ‒ silicijuma, selena, torijuma i cerijuma; još dva elementa ‒ litijum i vanadijum ‒ otkrili su njegovi učenici. S druge strane, Berzelijus je, sve do otkrića joda, osporavao da je hlor element, što je imalo za rezultat žučnu prepisku sa ser Hemfrijem Dejvijem, jednim od mnogobrojnih vrhunskih naučnika u svetu sa kojima je Berzelijus bio u redovnom kontaktu. I danas svakodnevno koristimo mnoge pojmove koje je Berzelijus uveo u naučni rečnik: kataliza, polimer, izomer, alotrop; ipak je neophodno imati u vidu da Berzelijusove prvobitne definicije ovih pojmova značajno odudaraju od današnjih.

Berzelijusovi radovi imali su, pored ključne uloge u hemiji, veliki značaj za razvoj biologije. Prvi je predložio podelu na organska i neorganska jedinjenja, podrazumevajući pod prvima jedinjenja ugljenika. Takođe je prvi upotrebio reč „protein", pretpostavljajući da je reč o opštem tipu hranljivih materija koje biljke predaju životinjama. Premda danas znamo da takva definicija nije u potpunosti precizna, Berzelijusovo početno razmatranje hemijske prirode belančevina, koje je potom preuzeo holandski hemičar Gerardus Johanes Mulder, odigralo je veoma bitnu ulogu u demistifikovanju hemijskog sastava živih organizama i narastajućem razumevanju da se žive ćelije i tkiva, kao i sve drugo u prirodi, sastoje od hemijskih jedinjenja koja se ponašaju u skladu sa univerzalnim zakonitostima.

Berzelijus je čitavog života snažno insistirao na empirijskoj osnovi naučnih saznanja, zahtevajući da svaka nova teorija bude u saglasnosti sa zbirom već utvrđenih činjenica. Otkrića i uvidi do kojih je došao tokom svoje izuzetno plodne naučne karijere ne samo da su znatno uvećali taj zbir već su i utrli put savremenoj strukturnoj hemiji, zasnovanoj na dubokom razumevanju fizičkih principa kojima se vlada materija sačinjena od atoma i molekula. Švedski kralj Karl XIV Johan podario je Berzelijusu plemićku titulu, a nedugo po smrti naučnika u centru Stokholma sagrađen je Berzeli park koji i danas krasi njegova statua. Daleko važniji (i, dopušteno je nadati se, trajniji) spomenik Jensu Jakobu Berzelijusu pred budućim generacijama sazdan je slovima i brojevima uobličenim u prepoznatljive formule na koje nailazimo na gotovo svakoj stranici gotovo svakog savremenog udžbenika hemije, od osnovne škole do poslediplomskih studija.