Sećanje na somborske Jevreje

Godine 1798. godine ovde je živelo osam jevrejskih porodica, a dve decenije kasnije bilo ih je 18 sa ukupno 80 članova. U 19. veku somborski Jevreji postaju ravnopravni članovi zajednice: otvaraju trgovine i gostionice, bave se industrijom. otvaraju svoje škole, a kasnije dobijaju i pravo na podizanje bogomolja.

O životu somborskih Jevreja pre Velikog rata, govore fotografije porodice Derlih predstavljene na izložbi „Kutija sećanja” u gradskom muzeju. Kao i većina ovdašnjih jevrejskih porodica, i članovi porodice Drelih deportovani su 1944. godine u nacističke logore.

Nakon završetka rata, u njihovu kuću uselila se mađarska porodica koja je, protivno praksi tog vremena, sačuvala porodične fotografije nekadašnjih vlasnika i sećanje na njih. Nasledila ih je Mihal Tulpan, somborska Jevrejka sa izraelskom adresom. Te uspomene čine okosnicu izložbe koja ilustruje život Jevreja u Somboru, od početka 19. veka do Holokausta.

„Mislim da smo započeli, da smo prosto začeprkali u to, u taj period ćutanja i sudbini jednog naroda i otvorili vrata za neka nova saznanja. Muzej treba da bude mesto pomirenja u kome nema mesta za reviziju istorije, u kome ćemo pokazati objektivno dešavanja, a to se najbolje postiže upravo kroz porodične priče. Svi oni su naši sugrađani i svi oni zaslužuju da se o njima zna”, kaže Milka Ljuboja, viši kustos-istoričar iz Gradskog muzeja Sombor.

Deo priča o prognanim Jevrejima je i skromna zaostavština te zajednice sačuvana od ratnih razaranja i pljačke. Gradski muzej čuva pečatnjak Svetog društva „Heva Kadiša” koje se staralo o organizaciji pogreba od 1828. godine. Sačuvan je i jedan molitveni peškir.

Ovdašnji Jevreji osnovali su i Prvu somborsku banku, a u kući jednog od njih danas se nalazi Gradski muzej Sombor.

„Sombor je multinacionalna sredina čime se mi ponosimo i negujemo tu tradiciju, ali u Drugom svetskom ratu svi narodi su u ovom gradu stradali, i to brojno. Srbi na početku rata dolaskom Mađara, drugi narodi tokom okupacije; Jeverji u aprilu 1944, kada su deportovani u logore, nemački narod krajem 1944/45. kada je logorisan i sve do 1948. godine. Mađari koji su ostali ovde su izgubili građanska prava. Svakom narodu se desila neka istorijska nepravda, neka vrsta kolektivne krivice, a mi u našoj istoriji, nažalost, beležimo od svega toga, mada mislim da jedošlo vreme da se ta istina polako povrati”, kaže Ljuboja.

Do Drugog svetskog rata u Somboru je živelo oko 1.200 Jevreja. Kada je mađarska vojska ušla u grad 1941. godine ubijeno je oko stotinu Jevreja, ali nakon toga nisu proganjani na tako svirep način kao njihovi sunarodnici na drugim okupiranim teritorijama. Međutim, 1944. kada je nemačka vojska okuprala Mađarsku, više nije bilo načina da se spasu. Samo mali broj je uspeo da napusti grad pre odluke okupatorskih vlasti da se svi somborski Jevreji odvedu u koncentracione logore Aušvic i Mauthauzen.

„Postoji zapis jednog mladog 12-godišnjeg Jevrejina koji govori o jednom potresnom događaju kada su se Jevreji u kolonama kretali kroz današnju Vojvođansku ulicu, nekadašnji Bajski sokak, širom ulice su se otvarale kapije. Da li je to bio vid protesta ili vid želje da se pomogne, ukoliko bude neko želeo da utrči u kapiju u baštu i da pobegne. Ali činjenica je da niko to nije učinio”, kaže Milan Stepanović, publicista.

Od 1.200 somborskih Jevereja, Holokaust je preživelo manje od tri stotine, a do 1945. godine u grad se vratilo oko dve stotine. Najveći deo imovine je nacionalizovan ili uništen. U pogromu su stradale čitave porodice, pa u većini slučajeva, živih naslednika nije bilo. Tako je poznata porodica Grozberger, nakon završteka rata, gradu darovala svoju zgradu - takozvanu „Vajdinger” palatu, dok je Jevrejska opština nekadašnju sinagogu poklonila gradu. Zdanje je preuređeno 1954. godine za školsku zgradu. Od sredine osamdesetih godina zgradu koristi somborsko Komunalno preduzeće.

Godine 1805, odlukom somborskog Magistrata, formirano je jevrejsko groblje, a 1953. u znak sećanja na Jevreje stradale u Holokaustu, podignut je spomenik. U oktobru 1944. godine, povlačeći se pred Crvenom armijom i partizanskim jedinicama, Nemci su sa sobom poveli Jevreje iz borskog rudnika. U blizini Crvenke, na oko trideset kilometara od Sombora, ubili su svih 700 zatočenika. Njihovi ostaci sahranjeni su u zajedničkoj grobnici. Spomenik je, 1964. godine, podigla Zajednica jevrejskih opština.

„Ovo je staro jevrejsko groblje podignuto 1808. godine. Nažalost, danas nije održavano. Premali je broj Jevreja koji bi održavali grobove svojih predaka nažalost”, objašnjava Stepanović.

Somborska Jevrejska opština danas ima oko pedeset članova.

„Ljudi žele da se druže, žele da prenesu na mlađe generacije koje su otišle da vide kako se ovde nekada živelo. Ovde je bila velika jevrejska zajednica, priče su ostale, naše pretke živimo. Stariji članovi žele da prenesu svoje znanje, iskustva i uspomene na ove mlađe generacije”, objašnjava Sandra Papo Fišer, predsednica Jevrejske opštine Sombor.

„Trebalo bi nam više mlađih ljudi koji bi želeli da rade, da pokrenu ovu zajednicu, na neki način i kulturno i po mojoj želji bih volela da se više ta naša udruženja - ne samo jevrejska, nego i hrvatska, bunjevačka, nemačka - da se druže i da se ta razlika baš u Somboru doprinese bogatijem kulturnom životu”, kaže Fišer.

Na smanjenje članova jevrejske opštine, između ostalog, uticala su organizovana iseljenja u Izrael od 1948. godine, a do početka pedesetih godina bilo je pet takvih iseljavanja.

Jevrejska zajednica u Somboru, nakon Drugog svetskog rata, deli sudbinu sunarodnika u drugim gradovima, i o njenim članovima najčešće se govori u sećanjima.