Hamlet u ženskom telu i bitka za slobodu glumica

Prisustvo glumice u ansamblu nije garantovalo i poštovanje prema njoj. Generacija za generacijom prvih glumica borila se protiv institucionalnog seksizma. Trebalo je da se dogodi više hiljada predstava i da se pojavi više stotina opredeljenih žena koje su se borile protiv učvršćenog pozorišnog sistema naklonjenog muškarcima, da bi se dokazalo da ženski glasovi nisu samo poželjni, već neophodni za razvoj i popularnost pozorišta.

Dok su ženske likove u italijanskom pozorištu igrale žene, u Engleskoj su te likove tumačili mladići koji su posebno uvežbavani za takav nastup. Njihova karijera je kratko trajala – do puberteta i mutiranja glasa. Tek u vremenu kontrareformacije se pojavljuju na sceni prve žene koje tumače likove Julije, Ofelije i Dezdemone.

Jedna od prvih glumica je Nel Gvin, koja je napredovala od prodavačice narandži do proslavljene glumice i ljubavnice kralja Čarlsa II. Ovakav proboj ka vrhu društvene lestvice nije bio tipičan za glumice, ali je bio poželjan i inspirativan za mnoge žene da se opredele za glumačku profesiju i tako pokušaju da se izdignu iznad ograničenih mogućnosti koje su imale pred sobom.

Od trenutka kada je prva žena zakoračila na scenu pozorišta, na glumice se prevashodno gledalo kao na seksualne objekte, postavljene u arenu kako bi „golicale“ publiku. Ironično, uvođenje profesionalnih glumica u početku je bilo s namerom da se podigne moralni status pozorišta, a ne da se uruši. Smatralo se da je oblačenje muškaraca u ženske kostime neprilično i grešno. Međutim, samo je jedna četvrtina glumica vodila društveno prihvatljiv život.

S novom praksom, pozorišta su dobila veću zaradu, a moralnost se nije previše računala. Glumice su služile kao seksualni mamac i bilo je dozvoljeno da ih muškarci posećuju izvan scene. Posmatranje obnaženih glumica kako se presvlače u garderobama bilo je podjednako zanimljivo kao i sama predstava, pa je čak naplaćivan i ulaz u garderobe. U njima se posetioci uopšte nisu uzbuđivali zbog drame koja se dešavala na sceni. Seksualno iskorišćavanje je bilo deo glumičinog iskustva na sceni, kao što je to bilo i izvan scene.

Većina ljubitelja pozorišta je sumnjala da glumice mogu da ispune visoke standarde scenskog nastupa kao što su to činili glumci. Direktori pozorišta su zbog toga tretirali glumice kao scensku dekoraciju, nastojeći da pronađu što više načina kako bi razgolitili ženska tela i omogućili publici što više zabave. Zapisi o glumicama svedoče da su one bile poznate „zbog svog talenta i svojih nogu“. Ženske atribute je isticao duboki dekolte izazovnog savremenog kostima.

Mada su bile pod kontrolom upravnika, pisaca i zaštitnika, prve glumice su udahnule novi život u pozorište. U patrijarhalnom svetu muškarci su držali sve pozicije vlasti i autoriteta: oni su bili vlasnici zgrada i upravljali su postavljanjem komada. Kako je rastao javni interes prema izvođačima, određeni broj glumica je zadobio novi moćni artikal na dispoziciji – slavu. Glumice su pridobijale naklonost publike i na taj način postale selebriti. Takve glumice su, prikrivajući „tamna“ mesta u biografiji, vešto negovale svoju reputaciju i bile prihvaćene u visokom društvu.

Jedna od najvećih bila je Sara Bernar, koja je razvijala imidž misterioznog i egzotičnog autsajdera. Ona je spavala u mrtvačkom sanduku i namerno podsticala glasine o svom ekscentričnom ponašanju, u koje je spadala i priča da istovremeno vodi ljubav i uči tekst nove uloge. Tokom 1899. godine, kada se uspostavila kao potvrđena glumica i direktorka pozorišta, donela je odluku da odigra Hamleta. Njena predstava Šekspirovog Hamleta je bila munjeviti uspeh i s njom je priređivala brojne turneje širom Evrope i Amerike.

Nasuprot „melanholične“ interpretacije koja je bila u engleskoj tradiciji, Hamlet Sare Bernar je bio mladalački borben i pun snage. Ona je izjavljivala da je pristalija za tu ulogu od bilo kog muškarca, jer „mladić od dvadeset godina ne može da razume filozofiju Hamleta, dok stariji glumci ne liče na mladića, niti imaju uvežbanu prilagodljivost žene koja može da kombinuje lakoću bremena mladosti sa zrelim mislima“.

Kritika se, međutim, nije slagala sa ovim premisama. Mnogi su primetili da Bernarova, kao i glumice koje je inspirisala, nije u stanju da razume muške motive i emocije. Kako je stoleće napredovalo, sve više eksperimentalnih predstava je nastajalo pored tradicionalnih.

Danska glumica Asta Nilsen je ponudila jednu od prvih rodno „uvijenih“ interpretacija u nemom filmu Hamlet iz 1921.

Sledeći teoriju koju je postavio Edvard Vining u svojoj knjizi Misterije Hamleta, Nilsenova je igrala Hamleta kao devojku koju su podizali kao dečaka sa ciljem da održe porodičnu lozu.

Dok je Viningovo objašnjenje nastajalo na viktorijanskoj premisi da ličnost koja izražava toliko nemuževnih svojstava ne može stvarno biti muškarac, nastup Nilsenove je uzeo drugi pravac, ukazujući na veštačku prirodu rodnih uloga.

Hamlet koga je donela Asta Nilsen bio je izvrstan u muškim disciplinama, kakvo je mačevanje, ali je pokazivao žensku čežnjivost u prisustvu Horacija, svoje tajne ljubavi. Uprkos kontoverznim premisama, ovaj Hamlet je imao fenomenalan uspeh na blagajnama i dospeo je do najšire publike. U godinama koje su sledile, Asta Nilsen je nalazila sledbenike zahvaljujući svom androginom izgledu, a zbog poigravanja sa rodnim ograničenjima.

Glumački poziv za žene u Srbiji krajem XIX i početkom XX veka nije bio profesija na koju se gledalo blagonaklono. Međutim, ono što je najvažnije, posle dugog i mukotrpnog puta, žena je na sceni stekla ista prava i mogućnosti kao njen muški ekvivalent.

Pripremajući TV serijal "Narodno pozorište u 10 činova", epizodu "Prvakinje" posvetili smo Veli Nigrinovoj i Zorki Todosić, prvakinjama Narodnog pozorišta u Beogradu.