Stvaranje Kraljevine SHS

Početak Velikog rata je Kraljevinu Srbiju, njen narod i vojsku stavio pred velike žrtve i iskušenja. Procena je da je oko 100.000 vojnika tokom petomesečnih borbi 1914. godine izbačeno iz stroja. Sam rat nametao je i potrebu da se definišu ratni ciljevi: bilo je to oslobođenje zemlje s jedne strana, a s druge oslobođenje i ujedinjenje, kako se tada govorilo, neoslobođene južnoslovenske braće. Definicija jugoslovenskog programa srpske vlade trebalo je da bude izgrađena na tezi o etnički jedinstvenom južnoslovenskom narodu.

Kraljevina Srbija je u južnoslovenskom programu videla ostvarenje svog nacionalnog cilja koji je započet još u 19. veku. Bila je to teza o ujedinjenom srpstvu, o svim Srbima u jednoj državi, koja nije mogla da bude ostvarena a da u tu novu državu ne uđu i drugi narodu – tada Hrvati i Slovenci jer ostali narodi sa ovih prostora te 1914. godine nisu bili priznati.

Sile Antante nisu odobravale ratne ciljeve Kraljevine Srbije. Smatrale su da su zahtevi Srbije preambiciozni i nerealni.

Jugoslovenski program srpske vlade bio je ugrožen već 1915. godine. Saveznici su Italiji, kako bi je privukli u rat na svojoj strani, obećali deo prostora Austrougarske monarhije koji je srpska vlada videla kao deo jugoslovenskog programa. Italiji je Antanta, između ostalog, dala veliki deo Dalmacije i zapadni deo Slovenije.

Tajnim Londonskim ugovorom neformalno je nuđeno ali nikad garantovano i teritorijalno proširenje Kraljevine Srbije. Dok god je kod velikih sila postojala teza o očuvanju Austrougarske monarhije, priča o jugoslovenskoj državni nije dolazila u obzir. Srbiju su velike sile, pa čak i američki predsednik Vudro Vilson u svojih 14 tačaka, videle kao Kraljevinu koja će zajedno sa Crnom Gorom posle rata izaći sa uvećanim teritorijama. Srbiji bi po tadašnjem viđenju velikih sila, koje je bilo u opticaju do leta 1918. godine, pripala Bosna i Hercegovina, deo Dalmacije sa gradovima Split, Dubrovnik pa sve do Bara i Jovana Medovskog u Albaniji.

Ovo u istoriji poznato kao malo rešenje, a u polularizmu kao "velika Srbija", nije odgovaralo tadašnjem nacionalnom cilju Kraljevine Srbiji. Problem je bio taj što bi se veliki deo srpskog naroda koji je živeo na teritoriji današnje Vojvodine našao van te zemlje, kao što bi van granica te proširene Srbije ostao i najveći deo srpskog naroda koji je živeo na teritoriji tadašnje Slavonije, Dalmacije i Hrvatske.

Srpska vlada zato tokom rata istraja na velikom odnosno južnoslovenskom rešenju. Na predlog srpske vlade, obrazovan je 1915. godine Jugoslovenski odbor sastavljen od političkih predstavnika Južnih Slovena iz Austrougarske koji su se nalazili u emigraciji. Hrvatski i slovenački političari koji su se nalazili u emigraciji ujedinjenje sa Kraljevinom Srbijom videli su kao jedino rešenje pitanja Dalmacije, koja je obećana Italiji.

Srpska vlada i članovi Jugoslovenskog odbora potpisali su tokom rata nekoliko deklaracija kojima su pokušavali da definišu uređenje buduće države, najpre jula 1917. godine Krfsku deklaraciju, a potom novembra 1918. godine i Ženevsku deklaraciju... Ali pre Ženevske deklaracije, desile su se stvari koje će u velikoj meri odrediti događaje na ovim prostorima.

Posle nemačke ofanzive u leto 1918. godine kojoj se pridružila i Austrougarska i posle sloma svih pokušaja uspostavljanja separatnog mira sa Habzburškom monarhijom, sile Antante odlučuju da Dvojna monarhija nestane sa političke scene Evrope. Američki predsednik Vudro Vilson proklamuje pravo naroda na samoopredeljenje.

Bila je to prilika za ostvarenje južnoslovenskog programa i ujedinjenja, jedini je problem bio taj što su ga Srbi videli na jedan, a Hrvati i Slovenci na drugi način.

Na prostorima nekadašnje Austrougarske monarhije 29. oktobra 1918. godine osniva se Država Slovenaca, Hrvata i Srba sa centrom u Zagrebu. Tu državu sačinjavaju teritorije na kojim su živeli južnoslovenski narodi koji su nekada bili u sastavu Austrougarske monarhije.

Istoričari i danas različito vide ulogu i postojanje ove države koja je trajala nešto više od mesec dana. Jedni smatraju da je ona bila samo prelazno rešenje, samo pozicija boljih pregovaračkih uslova tokom ujedinjenja sa Srbijom, dok drugi smatraju da je ta država tražila i da od velikih sila nije dobila međunarodno priznanje i da je na primeru Države SHS narušen princip prava naroda na samoopredeljenje.

Sem što nije međunarodno priznata, država SHS imala je i probleme i na unutrašnjem planu. Italijanska vojska počela je da osvaja one teritorije koje su joj Londonskim ugovorom obećane. Italijanske trupe bile su nadomak Ljubljane, osvajaju Zadar i Knin i nalaze se ispred Splita. S druge strane, na prostoru Slavonije i Hrvatske vlada anarhija. Nekadašnji vojnici, koje su zbog boravka u šumi prozvali "zeleni kadar", pokušavaju da u trenutku raspada velikog carstva uzmu kolač dobiti i za sebe. Pridružuju im se i kriminalci i počinje pljačkanje velikih poseda, zamkova, napadi na sveštenike, imućnije seljake. Vojne snage Države SHS bile su male i neznatne.

S jedne strane ugrožena od Italijana, a s druge od anarhije i haosa koji je vladao, Država Slovenaca, Hrvata i Srba nema drugo rešenje no da pozove srpsku vojsku u pomoć i 4. novembra 1918. godine Narodno vijeće Države SHS poziva srpske vojnike da dođu i da ih oslobode i zaštite. Prema tome, tu nema nikakve reči o okupaciji, kako se često u politički obojenim tumačenjima danas čuje.

U danima kada su se događaji smenjivali neverovatnom brzinom, u skladu sa njima menjale su se i odluke i pregovaračke pozicije Države Slovenaca, Hrvata i Srba. Od zahteva koji su traženi na Ženevskoj konferenciji (da buduća ustavotvorna skupština odredi da li će nova država biti republika ili monarhija, da li će ostati dinastija Karađorđevića) brzo se odustaje i pod okolnostima u kojim su zemlje i teritorije Države SHS ugrožene pristaje se na uslove ujedinjenja koje kao pobednik u ratu diktira Kraljevina Srbija.

Odluku Države SHS da prvog decembra krene u ujedinjenje sa Srbijom ubrzale su i odluke skupština u Sremu, Banatu, Bačkoj i Baranji, na kojima je odlučeno da ove zemlje uđu u bezuslovno ujedinjenje sa Kraljevinom Srbijom bez obzira na odluke Zagreba budući da su ove teritorije pripadale Državi SHS. I Zemaljska vlada Dalmacije traži bezuslovno ujedinjenje sa Kraljevinom Srbijom. U opasnosti od Italijana, koji su već zauzeli veći deo zemlje, u Splitu poručuju Zagrebu da, ako oni neće, Dalmacija će sama ući u ujedinjenje sa Kraljevinom Srbijom.

I u Crnoj Gori na Podgoričkoj skupštini donosi se jednoglasna odluka o direktnom i bezuslovnom prisajedinjenju, kao i odluka o detronizaciji kralja Nikole Petrovića.

I tako je 1. decembra 1918. godine u Beogradu stvorena nova kraljevina koja se najpre zvala Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, a početkom dvadesetih Kraljevina SHS. Svaki od naroda koji je ušao u nju imao je svoje interese. Srbi su smatrali da će u Jugoslaviji ostvariti svoje nacionalno ujedinjenje, Hrvati i Slovenci su kroz Jugoslaviju sačuvali teritorije i krčili put ka nezavisnosti. A iskreno jugoslovenstvo? Gde je ono ostalo? Da li je zaista i postojalo? Nesumnjivo da, ali u manjinskim intelektualnim krugovima.