"Život damo – Trst ne damo", 70 godina posle sporazuma

Razmirice Italijana, Slovenaca i Hrvata koji su živeli u Trstu počele su još nakon raspada Austrougraske, pod čijom je kontrolom taj grad bio. Međutim, zvanični sukobi oko njegove teritorije počeli su u godinama nakon Drugog svetskog rata.

Stanovnici Trsta su oduvek većinom bili Italijani, ali su ga i Italijani i Jugosloveni hteli za sebe.

Pred sam kraj rata, 1. maja 1945. godine Osma dalmatinska brigada u sastavu Četvrte jugoslovenske armije ušla je u Trst.

Jugoslavija je ponosno ušla sa svojim trupama, rekavši da je to teritorija koja joj je nepravedno oduzeta posle Prvog svetskog rata.

Jugoslovenska armija je držala kontrolu nad gradom sve do 12. juna 1945. godine. Taj je period u istoriji poznat kao "Četrdeset dana Trsta".

Hladni rat je u to doba bio u punoj snazi, pa su tako i Velika Britanija i SAD pitanje Trsta videle kao pretnju komunizma zapadu.

To je bio okidač kojim je počela takozvana Tršćanska kriza.

Nakon dogovora Tita i britanskog feldmaršala Harolda Aleksandera, u Beogradu su 9. juna 1945. Ivan Šubašić, te ambasadori SAD i Velike Britanije Ričard Paterson i Ralf Stivenson, potpisali sporazum tri vlade o uspostavljanju privremene uprave.

Po tom sporazumu, sporno područje se stavljalo pod zapovedništvo i nadzor savezničkog vrhovnog komandanta.

Iako je sporazum bio postignut, sporno pitanje je zatezalo odnose između Jugoslavije i njenih saveznika sa zapada, a ni Moskva nije podržavala teritorijalne pretenzije Jugoslavije.

Istovremeno sa tim, odnose je dodatno pogoršavao i pritisak sa Zapada oko suđenja Draži Mihailoviću i Alojziju Stepincu.

Situacija je ostala napeta sve do 1947. godine, kada je potpisan mirovni ugovor u Parizu i formirana Slobodna Teritorija Trsta. Ona je osnovana je 10. februara 1947. godine, nakon potpisivanja mirovnog ugovora.

Uoči Mirovne konferencije u Parizu, održana su i dva savetovanja ministara spoljnih poslova SAD, SSSR, Velika Britanije, Francuske i Kine.

Na prvom, jugoslovenska delegacija je iznela predlog statusa Trsta kao federalne jedinice DFRJ uz status slobodne luke.

Italijanski predlog je predviđao internacionalizaciju grada i autonomiju Rijeke, ali nijedan predlog nije prihvaćen.

Na drugom zasedanju Saveta ministara velikih sila, odbijeni su predlozi o internacionalizaciji Trsta i kondominijumu.

Pariskoj mirovnoj konferenciji podneto je pet projekata za rešavanje tršćanskog pitanja – sovjetski, britanski, francuski, američki i jugoslovenski.

Jugoslovenski nacrt je predviđao nezavisnost slobodnog grada Trsta, koji bi se sa Jugoslavijom imao zajedničke službe predstavljanja u inostranstvu, monetarni sistem, carine, železnicu, poštanske veze itd.

Usvojeno je rešenje o formiranju Slobodne Teritorije Trsta, koja je zvanično bila pod kontrolom Ujedinjenih nacija.

Slobodna teritorija Trsta sastojala se od grada Trsta, te obalnog pojasa, koji se danas nalazi u Italiji, i jednog dela Istarskog poluostrva, koji je kasnije pripao Jugoslaviji. 

Površina Slobodne zone Trsta obuhvatala je 738 kilometara kvadratnih i imala je oko 330.000 stanovnika.

Zona A je bila pod zajedničkom komandom Američke i Britanske vojske, a zona B je bila pod komandom Jugoslovenske Narodne Armije (JNA).

Francuska, Velika Britanija i SAD su 20. marta 1948. godina izdale notu kojom se zahteva vraćanje Slobodne teritorije Trsta pod kontrolu Italije. Ovaj zahtev je ipak odložen do 1954, nakon definitivnog razlaza Tita i Staljina i izbacivanja Jugoslavije iz Informbiroa.

Slobodna teritorija Trsta prestala je da postoji 5. oktobra 1954. godine, potpisivanjem Londonskog sporazuma.

Zona A je tada priključena Italiji, a zona B Jugoslaviji.

Konačna granica između Italije i Jugoslavije je dogovorena 1975. godine, Osimskim sporazumima, potpisanim 10. novembra te godine.

Sporazum je s italijanske strane potpisao Eugenio Karbone, tadašnji generalni direktor Ministarstva industrije i trgovine, a sa jugoslovenske strane Miloš Minić, tadašnji ministar spoljnih poslova.