Grbaljske svetinje odolevaju

Na to mesto doveli su me divi ljudi, Grblja koji čuvaju ove svetinje kao zenicu svoga oka. Pisala sam već kako se na ovim prostorima čuva srpski identitet, ali nikada nije dosta pominjanja, naročito danas... Na ovo divno mesto sa koga se vidi Tivatski zaliv i celi Grbalj doveli su me Radosav Tujković, Slobodan Pecelj i Stefan Spasojević.

Stefan ima 20 godina i već izvesno vreme je član crkvenog odbora. O crkvi, ali i o značaju očuvanja kulturnog blaga upravo je on govorio.

"Crkva Sv. Trojice je saborni hram cijelog Grblja. Ovo je najveća crkva u Grblju koja se nalazi na zaravni Pelinska Rudina. Po ovoj zaravni je prema proti Savu Nakićenoviću dobilo svoje ime selo Pelinovo. Pored velike crkve Svete Trojice nalazi se mala, stara crkva Svetog Nikole, osobena po sačuvanom freskopisu iz druge polovine XVII vijeka.

Svojom izuzetnom pozicijom i veličinom, hram dominira ovim dijelom Grblja, a istovremeno od ovog hrama se pruža prekrasan pogled na grbaljska sela, drevnu Miholjsku Prevlaku, Tivat i Bijelu. Bitno je pomenutu da upravo na toj drevnoj Miholjskoj Prevlaci je postojala sveta, sveštena, carska lavra Sv. Arhangela Mihaila i da je upravo tu naš Sveti otac Sava osnovao prvu Zetsku episkopiju 1219. godine, prethodnicu naše Mitropolije crnogorsko-primorske kakva postoji u današnjem obliku.

Upravo taj manastir Sv. Arhangela Mihaila bio je sjajni dragulj pravoslavlja na cijelom Jadranu koji je kroz vekove okupacije i tuđinske vlasti održavao narod u vjeri pravoslavnoj i u srpskom narodnom osećaju sve do njegovog razaranja od strane Mlečana u 15. vijeku i stradanja 70 monaha ovog svetog manastira čije čudotvorne mošti neprestano mirišu svetim miomirom i potvrđuju da je divan Bog u svetima svojim. O ovome možete više pročitati u pripovjetci "Prokleti kam" našeg poznatog Bokelja Stefana M. Ljubiše.

 Iz studije Mladena Crnogorčevića ''Crkve u Grblju'':

''Ovo je saborna crkva kneževine Tujkovića, koja je po ovoj crkvi nazvana od Austrijske Vlade knežinom Sv. Trojice 1830.g. U isto doba i ostale kneževine grbaljske dobiše imena po sabornim crkvama ovog područja. Današnja crkva podignuta je na osnovima crkve starinske, koja bijaše tijesna i bez zvonika. Pošto je starinska crkva porušena 1853.g, današnja je sazidana 1859.g, i osveštana od Episkopa Stefana Kneževića.

Ovo je najveća od sviju crkava grbaljskih i bokeljskih uopšte. Ukrašena je lezenama, a sa velikih prozora, snadbijevenih gvozdenim rešetkama, rasiplje se po crkvi obilata svjetlost. Oltarski je prostor uzvišen za tri stepena nad crkvenim podom. Ikonostas, na kome se ističu prestone ikone Isusa Hrista i Bogomatere, lijepo je izrađen od živopisca Nikole Aspiotija sa Krfa. Trodjelni zvonik na preslicu sa tri zvona sa pozlaćenim krstom na vrhu obasjava Grbalj i cijelu našu "nevjestu Jadrana" svjedočeći kroz vjekove i putniku namjerniku, a i prokletom neprijatelju i izdajniku, da je srpski Grbalj još uvijek živ i da će nastaviti da živi...

Interesantno je napomenuti kad smo već kod zvona, da zvonjenje u Grblju na grbaljskim crkvama obavlja se ručno i to na specifičan način koji je karakteristačan samo na ovom području. Nisam siguran kako to objasniti, zvoni se sa tzv. zadržavanjem, a punoća zvuka i radosna pjesma zvona koja se tako dobija je nešto s čim se teško šta može uporediti.

Ovaj hram je obnovljen zalaganjem Crkvene opštine, Opštine Kotor i mještana i za razliku od većine grbaljskih hramova u velikom zemljotresu iz 1979. godine nije pretrpio znatnija oštećenja. Moramo pomenuti i velike dobrotvore koji značajno pomogli obnovu ove svetinje i ne samo ove, već širom Grblja i milog nam Srpstva a to su: Stanko Magud, braća Mišo i Slavko Tujković, Duško Vukšić i brojni drugi mještani i seljani i grbaljski privrednici koji su prilogom,svojim trudom i radom i prevashodno ljubavlju obnavljali ove svetinje, a obnavljajući njih obnavljali su i duše svoje i duše svih nas.

 Osveštanje obnovljenog hrama

Izvršeno je na Trojičindan, 7. juna 2009. godine, o čemu je ''Svetigora'' objavila sljedeće:

''Njegovo Visokopreosveštenstvo Arhiepiskop cetinjski mitropolit crnogorsko-primorski Gospodin Amfilohije služio je danas, povodom Trojičindana, Svetu službu Božiju u obnovljenoj sabornoj crkvi Svete Trojice na Pelinskoj Rudini u Gornjem Grblju. Jutrošnjom liturgijom obilježena je 150-ta godišnjica od gradnje ove svetinje. ''Događaj silaska Svetog Duha na apostole je punoća svih događaja od nastanka svijeta. On je i punoća Božjeg javljanja.'', rekao je Vladika u arhipastirskoj besjedi. ''Bog se javlja na razne načine. On se javlja preko Svoje tvorevine, preko događaja istorijskih, javlja se preko velikih Božjih ljudi, preko proroka... Kaže jedan od Otaca Crkve Božje da istorija svijeta i čovjeka liči na tri velika zemljotresa.

Prvi zemljotres je otkrivenje i javljanje Boga Tvorca neba i zemlje, Boga Oca - to je ono što nam je javio Stari Zavjet. On nam je javio Boga Oca i nagovijestio veliku i svetu tajnu Boga Sina Jedinorodnoga Sina Božjega'', kazao je on. ''Novi Zavjet je drugi veliki zemljotres. On nam javlja drugu, odnosno istu tu tajnu, ali i njenu punoću - javlja nam Sina Božjeg, Jedinorodnog, od Oca rođenog prije svih vjekova, kroz Koga je sve postalo što je postalo. I nagovještava nam javljanje punoće te tajne - javljanje Duha Svetoga Utješitelja Koji će javiti i otkriti svu istinu o velikoj Božanskoj tajni, svu istinu o svijetu u kome živimo i otkriti cilj i konačni smisao svega postojećeg'', objasnio je Vladika Amfilohije.

Nakon liturgije vernicima se obratio i predsednik Odbora za obnovu hrama Dušan Vukšić. Godine 1859, sa blagoslovom tadašnjeg episkopa Gerasima, glavari Gornjeg Grblja su se dogovorili da krenu u gradnju ovog hrama na temeljima stare crkve koja je, takođe, bila posvećena Svetoj Trojici. Iste godine su izgrađeni i osveštani temelji hrama. U hramu Svete Trojice se osim na dan hramovne slave, služi više puta u toku godine povodom velikih crkvenih praznika. Već više godina se u organizaciji potomaka vojnika Jugoslovenske vojske u otadžbini 17. jula u ovom hramu služi sveta liturgija sa parastosom generalu Dragoljubu Draži Mihailoviću i njegovim saborcima iz Grblja.

 Stradanje za vreme Drugog svetskog rata

Veliki broj Grbljana po izbijanju Drugog svjetskog rata, verni zakletvi datoj svome kralju, svrstavaju se u jedinu legitimnu vojsku toga doba i bore se do kraja rata za krst časni i slobodu zlatnu. U zadnjim godinama rata, kada saveznici iznevjeriše, a komunisti napredovaše, i veliki broj Grbljana sa ostalim Bokeljima i narodom Crne Gore odlučuje se na golgotski put stradanja, nadajući se da će svoj spas pronaći van tada već, komunističke Jugoslavije. U Sloveniji bivaju pohvatani od strane komunista i ponovo iznevjereni od strane saveznika, ubijeni i pobacani u jame Zidanog Mosta, Kočevskog roga....

Izgubismo braću, očeve, đedove, ali po ko zna koji put okitismo Nebo mučenicima koji i pred Gospodom i pred ljudima svjedoče ko smo i šta smo, a mi smo Srbi pravoslavni i to ostajemo, uprkos represijama i zabranama jer je s nama Bog. Ovaj hram i hram Svetog Nikole na Pelinskoj rudini su ugroženi od detonacija na majdanu šljunka koji se nalazi u njihovoj neposrednoj blizini.

Bitno je napomenuti da upravo u ovom hramu se nalazi i krst Sv. sveštenomučenika Joanikija (Lipovca), tadašnjeg mitropolita crnogorsko-primorskog, koji je njime blagosiljao verni narod 24. Januara 1943. Godine uoči svog i svenarodnog odlaska na krvavi put bratoubijanja i golgotskog stradanja, odavde preko Bosne do Slovenije i Austrije gde je uhvaćen od strane komunista i interniran u Aranđelovac, zatvoren, mučen, maltretiran, i nedugo zatim odveden na nepoznatu lokaciju na planini Bukulji, gde je umoren smrću sveštenomučenika."

 U crkvi Sv.Nikole

Naš domaćin, Stefan, nastavlja sa pričom...

"Smatra se da je hram Svetog Nikole podignut u XIV vijeku. Pretpostavlja se da je kroz svoje viševjekovno trajanje crkva dva puta produžavana, tako da je danas široka 5,08 metara a duga 17,65 metara. Veliku vrijednost ovog hrama predstavlja sačuvani živopis Dimitrija Daskala iz 1718.g.odine, koji pokriva njegovu cijelu unutrašnjost. Najveću slikanu površinu zauzima menolog - mjesecoslov na kojem je zastupljena freska za svaki dan u godini, a značajna su i tri fresko-natpisa sa podacima o živopisanju crkve. Vrijeme novije izgradnje se utvrđuje sa natpisa koji je uklesan na ivici kamene ploče na časnoj trpezi, na kojoj je zabilježeno da je postavio Vojin Đukin 10. maja 1624. godine. O današnjem hramu i njegovim priložnicima postoje sačuvani podaci na tri natpisa od kojih se jedan nalazi u oltaru, na žrtveniku, kao podsjetnik svešteniku radi njihovog pominjanja na službi.

Na druga dva natpisa koji su na zapadnom zidu, sadržana su imena priložnika i pojedinosti o živopisanju ovog hrama. Kao priložnici se pominju: knez Pero Tujković, četvorica sveštenika - protopop Šćepan Vlatković iz Šišića, pop Pero Tujković iz Tujkovića, pop Staniša iz Pelinova, kao i pop Vuko Lepavić i 104 poimenice navedenih priložnika iz Šišića, Duba i Pelinova. Na natpisima se navodi da je tada pećki patrijarh bio kir Mojsije, a mitropolit cetinjski, Skenderije, Crne Gore i primorski, kir Danilo.

Obnova, uvećanje i freskopisanje ovog hrama je otpočeloa oko 1715. godine od strane žitelja tadašnjih sela: Šišića, Pelinova, Tujkovića, Nalježića, Patela, Sutvare i Duba. Na freskama su naslikane scene Velikih praznika, Hristovog stradanja, ciklus posvećen Svetom Nikoli, ciklus posvećen Bogorodici i Mjesecoslov - Menolog sa slikom za svaki nepokretni praznik u godini. Značaj ovog mjesecoslova je što poslije njegovog slikanja, ne postoji drugi sačuvan u srpskim hramovima, osim onih koji su slikani u srednjovjekovnim crkvama u XIV vijeku. Ciklus o svetom Nikoli ima 18 scena iz života ovog svetitelja (Rođenje, Odlazak u školu, Postaje đakon, Postaje sveštenik, Postaje episkop, Izbavljenje tri nevina čovjeka od mača, Spasava Dimitrija iz mora, Izbavlja Vasilija od Saracena, Ruši hram Artemide, Spasava tri vojvode, Vraća vid Svetom Kralju Stefanu Dečanskom, Spasava Svetog Petra Atonskog iz tamnice, Kažnjava Polovca, Spasava Simeona iz mora, Izbavlja sveštenika Hristifora od pogubljenja, Spasavanje iz mora patrijarha Atanasija, Pomaže osiromašeni manastir, Bdi nad vaseljenom).

Posljednje od tri scene iz života patrona ove crkve ne postoje ili nijesu sačuvane u starom živopisu srpske crkve. U studiji istoričara umetnosti Sretena Petkovića ''Crkva Svetog Nikole u Pelinovu'', koju je izdala Srpska pravoslavna crkvena opština grbaljska 2009. godine, u ikonografskim zapažanjima o prvoj zoni naosa između ostalog, navodi se sljedeće:

Ikonografski program crkve Svetog Nikole u Pelinovu, kako se vidi iz opisa repertoara, veoma je bogat za jednu crkvu koja je služila potrebama seoske pastve. Ali to i nije običan hram, jer je dosta prostraniji i bio je zajednička zadužbina knežine za sedam sela. Osim toga, rađen je za natprosječno obrazovanu sredinu koja je tražila da se na zidovima njihovog hrama slika određena tematika. Naručioci su imali sreću sa Dimitrijem, slikarom bogatih teoloških znanja, koji je, dobro plaćen, pokazao pravu mjeru svoje obdarenosti.

U seoskim crkvama XVI, XVII i XVIII veka na Balkanu izbor svetitelja iz prve zone je uglavnom bio ustaljen: slikali su se u malim skupinama sveti ratnici, lekari-besrebrenici, monasi, svete žene, a u srpskim zemljama i neki nacionalni svetitelji, od kojih su obavezni Sv. Sava Srpski i Sv. Simeon Srpski. U pelinovskom Svetom Nikoli, međutim, već se na prvi pogled uočavaju bitne izmene što se tiče izbora svetitelja i njihovog rasporeda.

Više svetitelja prve zone u ostalim hramovima po pravilima se ne živopišu u tom najuočljivom pojasu: Sv. Ignjatije Bogonosac, Prorok Ilija, Sv. Vikentije Sv. Viktor, Sv. Nikola Stoplnik, pa uglavnom ni sv. Mina i sv.Simeon Stolpnik. U rasporedu svetitelja se takođe pokazuju neobičnosti. Uz Bogorodicu iz Deizisa na severnom zidu, prikazanu uz sami ikonostas, naslikan je Sv. Ignjatije Bogonosac, antiohijski arhiepiskop kome je uobičajeno mesto u oltarskom prostoru. Prorok Ilija, takođe sa severnog zida, neočekivano razdvaja dva najpoštovanija sveta ratnika - Sv. Georgija i Sv. Dimitrija, koji se obično slikaju inače jedan uz drugog.

U tradicionalno: Deizis (Hristos sa Bogorodicom i Sv. Jovanom Pretečom) uz ikonostas sa obe strane, patron hrama na južnom zidu uz Hrista i Jovana Preteču iz Deizisa, dva srpska svetitelja Sava i Simeon, kao i car Konstantin i carica Jelena na zapadnom zidu, a čuveni sveti monasi Teodosije Opštežitelj, Antonije Veliki i Jevtimije Veliki na zapadnom delu severnog zida. Neobičnosti u izboru i raspoređivanju svetitelja naslikanoj u prvoj zoni nastale su po želji ktitora. Naime, oni su očigledno tražili od slikara da svi svetitelji kojima su posvećeni hramovi u njihovim selima budu istaknuti prikazivanjem u prvoj zoni u pelinovskom Svetom Nikoli.

To se može pokazati upoređivanjem hramovnih posvećenja u tadašnjih sedam (današnjih pet) sela, čiji su žitelji podigli i živopisali crkvu Svetog Nikole. Svetom Jovanu Preteči posvećen je hram u selu Dubu, Svetom Georgiju u Sutvari, Pelinovu i Šišićima, Svetom Dimitriju u Nalježićima, Svetom Iliji u Nalježićima, Svetoj Gospođi u Nalježićima i Šišićima, Svetom Nikoli u Pelinovu, Svetom Mini, Svetom Stefanu Dečanskom, Svetom Vikentiju i Svetom Viktoru u Šišićima, Svetoj Varvari (Vari) u Sutvari. Na teritoriji nekadašnje knežine sada nema crkve posvećene sv. Grigoriju Bogonoscu.

Međutim, današnja crkva Svetog Ilije u Nalježićima bila je prvobitno posvećena sv. Grigoriju Bogonoscu, a tek potom je promenila svoga patrona. Prema tome, početkom XVIII veka, i lik sv. Grigorija Bogoslova slikan je po želji vernika - ktitora iz Nalježića na istaknutom mestu, u prvoj zoni u pelinovskom svetom Nikoli. Od trinaest postojećih hramova u knežini Tujković početkom XVIII veka jedino patroni crkve Svetog Petra i Svete Neđelje u Pelinovu nisu prikazani među svetiteljima prve zone u crkvi Svetog Nikole. Razlog bi mogao biti da su ta dva hrama podignuta posle 1718. godine, jer im se ne zna tačno vreme podizanja, ili što crkva Svete Nedjelje (Neđelje) tada nije pripadala knežini Tujković, jer se i danas nalazi u katastarskoj opštini Prijeradi. U prvoj zoni na sjevernom pilastru crkve Svetog Nikole sasvim je izuzetno predstavljen lik Sv. Nikite Stolpnika, ruskog prepodobnog iz XII veka iz Perejaslavlja. Njegov lik se u srpskom slikarstvu ni na jednom drugom mestu ne može naći. Dosta je neuobičajeno da je u Poklonjenju agnecu na oltarskom prostoru slikan jedan od arhijereja - Sv. Grigorije Bogoslov, neposredno uz časnu trpezu, umesto sv. Jovana Zlatoustog. U prvoj zoni hrama naslikana su i tri domaća svetitelja - Sava, Simeon i Stefan Dečanski.

Sveti Sava Srpski i njegov otac Sveti Simeon Srpski, prikazani su ustaljeno na zapadnom zidu, od starijih predstava razlikuju se samo naglašenijim bradama i slikanjem Svetog Save odevenog u sakos, a ne u polistavrion. Sveti Stefan Dečanski, u vladarskoj odori, postavljen je promišljeno između Svetog Nikole i Svetog Mine. Uz Svetog Nikolu je dospeo stoga što mu je ovaj vratio vid, te je to delo mirilikijskog svetitelja uneto među ostala njegova čuda. Sa druge strane, uspomena na Svetog Stefana Dečanskog se slavi 11. novembra po starom kalendaru kada se proslavlja i Sv. Mina Egipatski zajedno sa Sv. Vikentijem i Sv. Viktorom. Ova četvorica svetitelja prikazuju se zajedno i stoga što je crkva Sv. Mine u Šišićima posvećena ne samo Sv. Mini, već i arhiđakonu Vikentiju i svetom ratniku Viktoru, pa i Sv. Stefanu Dečanskom, koji se slavi pod imenom Svetog Mrate.

Na kraju južnog zida, malo stešnjen, naslikan je i Sv. Simeon Stolpnik (slavi se 1. septembra po starom kalendaru). Kako to nije uobičajeno mesto za stolpnike - stilite, verovatno su na izbor ovog svetitelja da bude naslikan uticali neki priložnici iz sela Šišića i Nalježića koji su slavili Sv. Simeona Stolpnika. I sam raspored prikazanih svetitelja u prvoj zoni pokazuje da su ktitori bdili nad tim koje će mesto zauzeti svetitelji - njihovi zaštitnici. Sveti Ignjatije Bogonosac, kućna slava porodice Tujković, naslikan je neposredno uz Bogorodicu iz Deizisa, a Sveti Mina, Stefan Dečanski, Vikentije i Viktor, patroni najveće šišićke crkve, prikazani su kraj patrona hrama Svetog Nikole, sa čije je druge strane živopisan Sv. Jovan preteča iz Deizisa.

Isto tako postoji razlog što Prorok Ilija razdvaja Svetog Grigorija od Svetog Dimitrija. U to doba crkvi u Tujkoviću, posvećenoj Svetom Ignjatiju Bogonoscu, poslužbica je bio Sveti Ilija. Tek kasnije će patron hrama i poslužbica zameniti svoja mesta''. Danas se nažalost u blizini hrama nalazi veliki kamenolom koji ugrožava veoma dragocjen freskopis, zbog kojeg su neke freske počele da propadaju."

Slušala sam ovog mladog momka kako sa ogromnom ljubavlju pripoveda i bilo mi je jasno da se nalazim na mestu i među ljudima koji od malih nogu imaju svest o čuvanju identiteta. Ovde važi pravilo da se kultura, vaspitanje nosi sa kućnog praga. A pokolenja čuvaju taj kućni prag svim svojim srcem kao i crkvena zvona nad Grbljem.