Crnjanski

Prema izričitoj piščevoj želji, izraženoj u testamentu njegove supruge Vide, legat Miloša Crnjanskog stiže u Narodnu biblioteku Srbije 1979. godine.

Lična biblioteka, rukopisna građa, fotografije, dokumenti, crteži, nameštaj, ukrasni i odevni predmeti deo su bogatih fondova nacionalne biblioteke u Beogradu. Ovu izuzetnu zbirku javnost je mogla da vidi u celini samo jedanput ‒ na izložbi organizovanoj povodom stogodišnjice piščevog rođenja, 1993. godine.

A šta je njen sadržaj, šta nam sve može pomoći u otkrivanju ličnosti Miloša Crnjanskog?
Biblioteka sadrži više od 450 bibliografskih jedinica; čuva se i više od 1.200 jedinica rukopisne zaostavštine, 179 fotografija Crnjanskog i njegove porodice, dok se u zbirci dokumenata nalaze đačke knjižice, studentski indeksi, novinarske legitimacije i drugi lični dokumenti.

Tragovi života

Najraniji trag o literarnom stvaranju Miloša Crnjanskog predstavlja list sa tekstom u dramskoj formi na kome je on mnogo kasnije napisao belešku: „Iz jedne tragedije à la Jakšić, 1906‒8". Taj list je brižljivo sačuvan u dvolistu na kome se Crnjanski potpisao mastilom, uz cedulju sa potpisom njegovog oca, Tome Crnjanskog. Tu je i tekst „Sudbe", prve pesme koju je objavio u časopisu Golub 1915. godine.

Mnogi dokumenti predstavljaju zanimljiva svedočanstva o životu pisca ‒ indeks Univerziteta u Beču, izdat krajem 1913, iako je njegove studije prekinuo rat, o čemu svedoči vojna knjižica iz austrougarske vojske. Tu je i novi studentski indeks, ovog puta Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu.

Sačuvani su i brojni službeni dokumenti ‒ o sticanju zvanja, o postavljenjima i napredovanju u diplomatskoj i činovničkoj karijeri, a iz posleratnog, emigrantskog perioda, čuvaju su novinarske legitimacije, članska karta PEN centra u Londonu, jugoslovenske putne isprave, članska karta Saveza književnika Jugoslavije i Srpske književne zadruge. Među dokumentima se nalaze i članska karta Narodne biblioteke Srbije iz 1972, kao i odluka Biblioteke o dodeli nagrade Milošu Crnjanskom za „Roman o Londonu", kao najčitanijoj knjizi za 1974. godinu.

Autograf pesme „Poslanica iz Pariza", koju je Crnjanski objavio u Zenitu 1921. godine, zanimljiv je kao jedini rukom pisani tekst jedne pesme sačuvan u njegovoj zaostavštini. Ovaj prepis pesme, koji je Crnjanski napisao sredinom pedesetih godina u Londonu, značajan je jer sam pisac nije čuvao svoje rukopise niti su se oni mogli sačuvati u izdavačkim kućama posle više decenija njegovog života u emigraciji.

Veliki putnik

Deo legata čine primerci vodiča, bedekera i turističkih karata koje je Crnjanski koristio na putovanjima i svojeručno obeležavao mesta koja namerava da poseti. Karte Firence, Rima, Španije i Portugalije, naročito Lisabona ili Londona, ilustrativno svedoče o piščevoj ozbiljnoj posvećenosti putovanjima i studioznoj pripremi za obilazak. Putopisne beleške su velikom putniku bile dragocene za buduće radove.

Emigracija

Posebnu priču predstavlja period proveden u emigraciji.
Sačuvan je lični primerak „Lamenta nad Beogradom", čije je prvo izdanje objavljeno u Johanezburgu 1962; autorska fotografija Kuden biča, gde je Crnjanski napisao ovu poemu, kao i fotografija zgrade robne kuće Herods u Londonu, za koju je Vida Crnjanski šila haljine za lutke kako bi se prehranili u teškim godinama emigracije.

U legatu se nalaze i piščev pisaći sto i stolica, komoda, pisaća mašina, foto-aparat i nekoliko ukrasnih predmeta. Sačuvani su kofer Miloša Crnjanskog sa ličnom odećom, crteži ‒ studije lica i ornamenata iz gimnazijskih dana, kao i jedan autoportret u ulju.

Rukopisi

Sama biblioteka nije previše velika ni naročito bogata. S obzirom na to da je u godinama provedenim u emigraciji živeo dosta teško, Crnjanski nije doneo mnogo knjiga. Ali zato pravo blago predstavlja rukopisna zaostavština u kojoj se nalaze radne verzije različitih tekstova. Crnjanski je pisao na pisaćoj mašini, a zatim je na tekstu vršio ispravke, menjao i doterivao napisano.

Narodna biblioteka Srbije poseduje nekoliko daktiloskripata „Romana o Londonu", a među njima se nalazi i konačna verzija prve knjige, i nekoliko uvodnih poglavlja druge. Najviše rukopisne građe odnosi se na knjige memoarskog dela „Embahade", u kojima Crnjanski piše o događajima i ljudima koje je sretao tokom svoje karijere u diplomatiji.

Obimna korespondencija svedoči o važnim kontaktima sa više od 250 ličnosti iz sveta književnosti i politike, među kojima su, između ostalih ‒ Ivo Andrić, Mladen Leskovac, Rebeka Vest, Lejla Pedžet, Milan Stojadinović, Aleksandar Deroko, Oskar Danon... Tu je i originalno pismo Filipa Hristića iz 1950. godine. Sekretar Dobrotvornog udruženja slobodnih građana Jugoslavije u Londonu nudi Crnjanskom da se zaposli kao korespondent u jednoj londonskoj banci. Pismo je napisano posle brojnih neuspešnih molbi koje je Crnjanski slao na različite adrese u potrazi za bilo kakvim izvorom zarade.

Fotografije

Zbirka fotografija takođe je veoma značajna, jer osim snimaka koji su načinjeni na raznim književnim susretima posle povratka Crnjanskog u Beograd, sadrži i veći broj privatnih, ali i starih porodičnih fotografija koje je pisac nosio tokom svih svojih seoba.

Ovde se nalaze retki snimci Vide i Miloša na letovanju na Bledskom jezeru ili na skijanju u Abrucima, tokom službovanja u Rimu tridesetih godina prošlog veka. Većinu fotografija načinio je sam Crnjanski koji je voleo da fotografiše, o čemu svedoči i njegov lični foto-aparat marke ikonta, takođe deo legata. Tim aparatom je snimio sve fotografije, a uz njega se čuvaju i negativi i kontakt kopije snimaka na kojima se prepoznaju motivi iz njegovih dela, putopisa i romana, kao što je fotografija kule u Danskoj, skijašice u Španiji, svetionik na Špicbergenu, ili snežni predeli kojih se seća u knjizi „Kod Hiperborejaca".