Beograd u 18. veku

Kako je naveo, ulaskom u sastav proširenog Habzburškog carstva, Beograd je postao glavno pogranično utvrđenje, ali i okosnica za dalje ratove protiv Turske na Balkanu. Odlukom rimsko-nemačkog cara Karla VI, uobličenom u statutu (Das Statut der Belgrader Deutchenstadt von) 1724. godine, Beograd je podeljen na dva dela: srpski (savski) i nemački (dunavski).

Zatečena orijentalna varoš sa zastarelim utvrđenjem nije zadovoljavala velike planove Dvorskog ratnog saveta u Beču. Ideal evropskog baroknog grada nije podrazumevao samo opsežnu rekonstrukciju Tvrđave nego i plansku izgradnju čitave varoši.

Prva geodetska snimanja i premeravanja Beograda i njegove šire okoline obavio je između 1721. i 1723. godine ađutant princa Eugena Savojskog, kapetan Aman sa tri svoja saradnika, oficira inženjera-matematičara. Prema tadašnjem vrhunskom sistemu fortifikacije francuskog maršala markiza Sebastjena Vobana, oni su za podizanje nove barokne tvrđave izradili precizne planove, koje je Savet usvojio 1723, odnosno 1725. godine. Posao rekonstrukcije Beogradske tvrđave je poveren baronu Nikoli Doksatu de Morezu, talentovanom inženjeru i pukovniku.

Objašnjavajući kako su se planovi za rekonstrukciju odrazili na živalj koji je u to vreme bio naseljen u Beogradu i okolini, Vladimir Tomić ističe da je sve pravoslavno stanovništvo moralo odmah da napusti svoje domove na dunavskoj strani, koja je bila naseljena Nemcima, ali i ostalim rimokatolicima iz cele Evrope. Habzburška vlast je Jevrejima dozvolila boravak u veoma ograničenom broju, i to u srpskom delu Beograda, koji se sastojao od Gornje i Donje, odnosno Nove varoši. U opsežnim radovima na Tvrđavi, nekadašnji Donji grad definitivno je izgubio karakter naselja pošto su u njemu sagrađene zgrade za vojne potrebe. Na levoj obali Save i Dunava podignuta su dva nova utvrđenja. Raniji turski zemljani bedem zamenjen je zidovima sa sedam bastiona. Naš sagovornik ističe da se u Beograd ulazilo kroz pet kapija: Savsku (Šabačku) kod savskog pristaništa, Varoš, Stambol (Virtemberšku), Carsku (Vidin) i Temišvarsku u blizini Dunava.

Baron nesrećne sudbine

Baron Nikola Doksat de Morez je rođen 3. novembra 1682. u Iverdonu, u švajcarskom kantonu Bern, u porodici izbeglih francuskih hugenota. Kao talentovani inženjerijski oficir učestvovao je u Ratu za špansko nasleđe (1702‒1714) u Flandriji, habzburško-osmanskom ratu u Podunavlju (1716‒1718) i Ratu četvornog saveza na Siciliji (1717‒1720).

Baron De Morez je kao pukovnik carske vojske vodio izgradnju novih utvrđenja u Temišvaru, kada mu je Dvorski ratni savet u Beču, kao novom šefu Uprave za gradnju Beogradske tvrđave, poverio izradu novog, do tada najambicioznijeg projekta rekonstrukcije. De Morez je 1733. godine unapređen u čin generala. Zbog svojih zasluga 29. jula 1737. postavljen je za zapovednika Tvrđave u Nišu. Pred višestruko nadmoćnijim neprijateljem, baron je nekoliko meseci kasnije predao Nišku tvrđavu Turcima, uz uslov da se njegova vojska slobodno povuče, a Srbima i Jevrejima da amnestija. Zbog te odluke, uhapšen je po povratku u Beograd i pred vojnim sudom osuđen na smrt odsecanjem glave.

Pogubljen je u zoru 20. marta 1738, nadomak beogradskog utvrđenja koje je sam podigao. Zabeleženo je da je „sa retkom neustrašivošću podneo ovu smrt", a navedene su i njegove poslednje reči: „O Tvrđavo, ja sam te izgradio, a ti mi uzimaš život!"

Prilike na istorijskom planu nakon De Morezovog pogubljenja

De Morezovo utvrđenje počelo je da nestaje nedugo za njim. U novom habzburško-osmanskom ratu (1737-1739), namera Beča je bila da se preko Srbije prodre dublje na Balkansko poluostrvo. Rat se brzo pretvorio u potpuni poraz, čemu je u velikoj meri doprinela nesposobnost većine carskih vojnih zapovednika, objašnjava Vladimir Tomić.

„Neprežaljeni grad" je 4. septembra 1739. posle kratkotrajne opsade predat Turcima. Beogradski mir je potpisan 18. septembra. Sava i Dunav su ponovo postali granica dva carstva. Prema odredbama mira, Nemci su morali da iznesu ratni materijal i poruše sva novoizgrađena spoljna utvrđenja. Rušenje je završeno 6. jula 1740. Sledećeg dana je održana svečana ceremonija ratifikacije mirovnog ugovora, u posebno ukrašenom šatoru postavljenom na jednom splavu na Savi. Beograd je ponovo, za kratko vreme, dobio odlike orijentalne varoši. U oktobru, kada je sve već uveliko bilo gotovo, rimsko-nemački car Karlo VI umire uz reči: „Beograd je uzrok moje smrti. Na grudima osećam ceo Beograd kako me svojom težinom guši".