U ritmu razvijenog sveta

Jedan od takvih je i čuveni Emil Berliner, izumitelj gramofona i gramofonske ploče, koji posle otvaranja Dojče gramofona u Berlinu i kompanije u Londonu, snima evropske muzičare, pa i izvođače u Srbiji!

Upravo je on najzaslužniji što će već 1903. godine u Beogradu nastati najstariji srpski zvučni snimci zabeleženi na gramofonskim pločama na 78 obrtaja. Stručnjaci pretpostavljaju da je tada snimljeno dvadesetak jednostranih malih ploča, od kojih se u Narodnoj biblioteci Srbije čuva šest ‒ u izvođenju Čiča Ilije Stanojevića, Beogradskog pevačkog društva, gospođe Binički i Muzike kraljeve garde pod upravom kapelnika Stanislava Biničkog.

Prve ploče snimane su akustično, bez mikrofona, što znači da su se vibracije sa zvučnog izvora direktno prenosile na iglu koja ih je pretvarala u mehanički načinjenu brazdu na matrici. Oprema za snimanje zauzimala je skoro ceo vagon! Osim teške rotacione ploče sa tegom, čije je spuštanje omogućavalo ravnomernost okretanja i trube za snimanje, snimatelji su sa sobom nosili i veliki broj praznih voštanih matrica.

Domaće blago

Od Emila Berlinera i dirljive činjenice da smo pre više od sto godina živeli u ritmu razvijenog sveta, stižemo do Narodne biblioteke Srbije. Među brojnim dragocenim fondovima, tu se u Zbirci fonodokumenata osnovanoj 1963. godine, pored longplej i singl ploča, kaseta i kompakt-diskova, čuva i oko 2.000 starih ploča snimljenih na 78 obrtaja.
Stručnjaci nacionalne biblioteke svedoče koliko je osetljiv posao kojim se bave ‒ dešavalo se često da ovi krti i lomljivi svedoci davno prošlih vremena, čija je prosečna starost 70 godina, puknu u ruci, ne trpeći ni najmanji fizički pritisak.

Najstarije sačuvane ploče datiraju iz prve decenije 20. veka, dok su one najmlađe stare tek četrdeset, pedeset godina. Osim pojedinačnih ploča, od kojih više od polovine nema ni svoj originalni omot, u fondu nacionalne biblioteke nalazi se i veći broj albuma, sortiranih prema različitim kriterijumima ‒ izdavaču ‒ His masterʼs voice, Edison Bell ‒ ili kompozitoru ‒ albumi ploča svih Betovenovih simfonija ili Mocartovih klavirskih koncerata... Od istorijskih snimaka posebno je važna ploča sa govorom Nj. v. kralja u Nišu, juna 1927. godine prilikom otkrivanja spomenika čegarskim junacima, u izvođenju gospodina Živojinovića.
Dostupni podaci govore da su do Drugog svetskog rata domaći izvođači snimali za 55 stranih izdavačkih kuća. Procesu proizvodnje prethodilo bi snimanje koje je podrazumevalo veliki broj snimaka, nekada i do sto, jednog ili više izvođača!

Čuveni mali pas

U kratkom istorijskom pregledu, zanimljivo je podsetiti se i načina na koji je nastao najuspešniji i najpoznatiji brend svih vremena ‒ His masterʼs voice.
Dok je snimao svoj glas, Frensis Baro je zapazio kako njegov mešanac bul-terijera Niper sedi ispred „trube" fonografa s glavom nakrivljenom u levu stranu i sa pažnjom i čuđenjem sluša glas svog gospodara. Baro je rešio da naslika taj prizor ne znajući da će, prvi put iskorišćen na etiketi gramofonske ploče januara 1900. godine, postati nadaleko čuven.
Upravo izdanje tog brenda iz 1902, jednostrana ploča sa snimkom arije iz Verdijeve opere Don Karlos, predstavlja najstariju stranu ploču na 78 obrtaja u fondu Narodne biblioteke.

Bogat život

Dvadeset srpskih ploča snimljenih početkom 20. veka izdato je deceniju kasnije, a blago sačuvano na njima značajno svedoči o muzičkom životu u Srbiji ‒ zahvaljujući tome, dostupna su nam dela kompozitora Stevana Mokranjaca, Isidora Bajića, Stanislava Biničkog, Stevana Hristića, Petra Konjovića... Zbirku još vrednijom čine snimci na kojima su zabeleženi glasovi najpoznatijih srpskih pevača tog doba ‒ Mijata Mijatovića, Sofke Nikolić, Žanke Stokić, Čiča Ilije Stanojevića i Živojina Tomića, prvaka Beogradske opere.
Pored domaćih, sačuvane su i ploče na 78 obrtaja sa delima Baha, Betovena, Mocarta, Vagnera, Mendelsona i najčuvenijih svetskih izvođača ‒ orkestra Berlinske opere, Filadelfijske filharmonije, Artura Rubinštajna, kao i Zigfrida Vagnera, koji na snimku diriguje izvođenjem opere svog oca na festivalu u Bajrojtu.

A danas....

Poznato je da se ploče snimane na 78 obrtaja mogu reprodukovati samo na odgovarajućem gramofonu pa nas u svet prošlih vremena, čari i lepotu pucketanja i šuštanja ploča vraća jedan stari gramofon (marke His masterʼs voice) izložen u Muzičkoj čitaonici nacionalne biblioteke.

Ploče namenjene slušanju na ovakvom gramofonu, naprsle, prelomljene i izgrebane, nisu iskorišćena bibliotečka građa, tvrde stručnjaci posvećeni očuvanju kulturnog nasleđa. Suočena sa činjenicom da je jedan važan, vredan i ne tako mali deo fonda sakriven od očiju javnosti, nedostupan i ugrožen, Narodna biblioteka Srbije je još 2004. godine pokrenula projekat digitalizacije starih ploča, čime je postala pionir u toj oblasti u našoj zemlji.