U susret danu kada je rođen film

Na početku priče o filmu zanimljivo je podsetiti se da je Tomas Edison još 1891. patentirao uređaje za snimanje i projekciju pokretnih slika. Njegov kinetoskop ‒ bioskop za jednog čoveka, omogućio je gledanje filma pomoću trideset metara trake smeštene u drvenoj kutiji.
Projekcija filma u organizaciji braće Limijer, 28. decembra 1895, odrediće istoriju sedme umetnosti. Upravo taj dan, kada je kinematograf prvi put javno prikazan u pariskoj „Velikoj kafani", obeležava se kao dan rođenja filma.

Da ni mi nismo mnogo zaostajali za svetom, govori činjenica da su pola godine kasnije, 6. juna 1896, saradnici braće Limijer u kafani „Zlatan krst" prikazivali prve filmove u Beogradu, a da je posle desetak dana i kralj Aleksandar Obrenović sa majkom, kraljicom Natalijom, kako se tada govorilo ‒ „odlikovao" svojom posetom jednu od projekcija. Pronađen je čak i podatak da je kraljevska kancelarija tu posebnu projekciju platila 300 zlatnih franaka.

Iz perspektive savremenog gledaoca, iz tog bajkovitog doba sa početka istorije filma sačuvani su vredni predmeti nastali krajem 19. i u prvim godinama 20. veka: magika laterna ‒ preteča svih uređaja za projektovanje, glava Edisonovog kinematoskopa, kamera braće Limijer, prva studijska filmska kamera, Edisonov fonograf.
I ovi podaci ne bi bili veliko iznenađenje da se to blago ne nalazi u kolekciji koja se čuva u Beogradu, u Jugoslovenskoj kinoteci.

Naša Kinoteka

Osnovana 1949. godine, Jugoslovenska kinoteka danas je Nacionalni filmski arhiv, naša ustanova kulture od posebnog značaja. Jedan od osnivača i stalni član FIAF-a ‒ Međunarodne federacije filmskih arhiva od 1951, Kinoteka decenijama predstavlja instituciju koja i u svetskim razmerama zavređuje poštovanje, pre svega kao epicentar izuzetne energije, o čemu svedoče generacije „kinotečana".

Od profesora Milenka Karanovića, prvog jugoslovenskog filmskog arhiviste, inicijatora osnivanja ove kuće, njenog prvog direktora i tvorca imena po ugledu na Francusku kinoteku, preko Vladimira Pogačića, koji je na čelu Kinoteke bio 26 godina, u vreme njenog velikog uspona i afirmacije, do direktora Žike Bogdanovića, arhivista Filipa Aćimovića i Stevana Jovičića. Pamti se od 1992. i rad direktora Radoslava Zelenovića. Zahvaljujući njegovom velikom zalaganju, istrajnosti i borbi u teškim vremenima, Kinoteka ima današnji status i izgled.

Pored mnogih znanih, ali i manje poznatih, istrajnih „kinotečana" koji su gradili ovu kuću, neizbežno je pomenuti podršku prof. Vladimira Petrića, teoretičara, harvardskog profesora filma, koji je testamentom ostavio milion dolara Biblioteci Kinoteke a Muzeju studio za elektronske medije. Živo je i sećanje na upravnika Muzeja Dinka Tucakovića i dugogodišnjeg upravnika Biblioteke Borislava Stanojevića, autora izuzetnih tematskih ciklusa i idejnog tvorca stripa „Kapetan Nitrat". 

Svetsko filmsko blago

Skoro sedamdeset godina života Jugoslovenske kinoteke posvećeno je prikupljanju, čuvanju i zaštiti filmske, pre svega 35 mm trake; obradi građe i pratećeg materijala ‒ fotografija, plakata, reklama, dokumentacije, maketa i starih predmeta. Na taj način, stvorena je izvanredna filmska kolekcija ‒ jedna od najznačajnijih, najraznovrsnijih i najsveobuhvatnijih u svetu ‒ 100.000 kopija iz 134 kinematografije, različitih formata: na zapaljivoj (nitratnoj) traci ‒ 10.000 filmova nastalih između 1896. i 1952. i nezapaljivoj (acetatnoj) traci ‒ nemih, zvučnih, crno-belih filmova i filmova u boji.

Pored zbirke stranog filma, koja čini najobimniji deo fonda Jugoslovenske kinoteke i sadrži sva najvrednija dela iz istorije svetskog filma, ovde se čuva i kompletna istorija domaće kinematografije ‒ hiljadu naših filmova, među kojima su i oni najstariji ‒ „Krunisanje kralja Petra Prvog" iz 1904, prvi sačuvani film o Srbiji, i „Karađorđe" iz 1911, prvi srpski igrani film, pronađen osamdeset godina posle nastanka, što predlog da se zbirka stavi na Uneskovu listu kulturnog nasleđa čini u potpunosti logičnim. To blago nalazi se u Arhivu kinoteke u Košutnjaku, gde je izgrađen i novi depo za filmove u boji i otvoren Centar za digitalnu restauraciju filma.

Rariteti

Gotovo neverovatne brojke govore o bogatstvu kolekcija: među 250.000 obrađenih fotografija i još toliko neobrađenih, našli su se i fotosi koje je poklonila porodica braće Savić, utemeljitelja prvog namenski osnovanog bioskopa u Srbiji. 

U zbirci od 15.000 obrađenih i 200.000 neidentifikovanih plakata, čuva se i onaj prvi, pravljen za srpski igrani film „Rudareva sreća" iz 1926, a najznačajnija kolekcija jugoslovenskog plakata poseduje originale za filmove „Golgota Srbije" i „Buridan", kao i plakat za film „Dante" iz 1922, jedini primerak u svetu za koji su kolekcionari nudili velike sume novca.

Zanimljivo je da se među originalnim knjigama snimanja, scenarijima, prepiskama, albumima i nagradama, u Arhivu mogu videti i neočekivani, autentični predmeti, kakav je dnevnik arhitekte Milice Janić. Ona je vodila beleške o filmovima koje je prvih decenija 20. veka gledala u beogradskim bioskopima ‒ sa programima, ulaznicama i kritikama, što ga čini višestruko vrednim svedočanstvom o nekadašnjem vremenu i životu.

U narednom tekstu nastavićemo putovanje kroz istoriju podsećanjem na mesto koje godinama predstavlja centar filmskih sladokusaca ‒ Muzej Kinoteke, ali i pričom o sudbini zgrade u Uzun Mirkovoj ulici.