Beogradski parimejnik u vreme Stefana Prvovenčanog

Zajedno sa ostalim vrednim dokumentima iz Beograda, u vihoru Prvog svetskog rata evakuisane su i srpske rukopisne knjige koje su pripadale staroj Narodnoj biblioteci na Kosančićevom vencu. Među njima je bio i Beogradski parimejnik. Dugo je smatrano da je poput mnogih rukopisa stradao u vihoru rata.

Međutim, akademici Dejan Medaković i Dimitrije Bogdanović su 1969. godine, zahvaljujući pomoći Kristijana van den Berka, profesora slavistike na Univerzitetu u Bohumu u Nemačkoj, i odlukama tadašnje jugoslovenske vlade, verifikovali deset srpskih srednjovekovnih rukopisa i jednu moldavsku povelju, koji su se do tada nalazili u privatnom posedu. Tako je izbegnuta njihova umalo kobna sudbina i posle više od pola veka vraćeni su tamo gde pripadaju.

Šta nam otkriva ta dragocena knjiga?

Parimija na grčkom jeziku označava poučnu priču, poslovicu ili pripovedanje. U bogoslužbenom kontekstu to su izabrani odlomci iz Starog i Novog zaveta.

Od 14. veka, kada se uvodi pun tekst iz Svetog pisma, Parimejnik kao posebna knjiga na bogosluženjima gotovo da nestaje, a parimije su pridodate minejima i triodima. Danas u crkvi imamo čitanje parimeja uglavnom na večernjim bogosluženjima.

Povoljan splet okolnosti, pronalazak Beogradskog parimejnika i njegovo vraćanje u maticu, kao i višegodišnja istraživanja arheografa Biljane Jovanović Stipčević i saradnika iz Narodne biblioteke Srbije i profesora Univerziteta u Beogradu promenila su sliku o ulozi i značaju te knjige i važnosti proučavanja tog kodeksa u istoriji slovenskog, donekle i grčkog parimejnog teksta.

U nizu istraživanja koje je Biljana Jovanović Stipčević sprovodila od sedamdesetih pa sve do devedesetih godina dvadesetog veka, možemo zapaziti nekoliko tokova, od kojih su dva glavna. S jedne strane, ona je vredno sakupljala opisivala i sistematizovala rukopisnu građu, pripremajući se tako za jedno kritičko izdanje rukopisa, a s druge strane, proučavajući strukturu grčkog i slovenskog teksta, ona je šire razmatrala problem Parimejnika, posmatrajući ga kao fenomen, riznicu koja sadrži u sebi hrišćansku filozofiju i teologiju i kao jedan od važnih ishodišta umetničkog srednjovekovnog izraza, pre svega književnog i religioznog oblikovanja religiozne misli.

Publikovano naučno kritičko izdanje donosi integralan tekst, kakav je sačuvan u rukopisu, poštujući dvostubačnost teksta, raspored prema redovima, interpunkciju, kao i mnoge rešene skraćenice, leksička, morfološka i ortografska pitanja. Ozbiljan prikaz te studije objavljen je u uglednom slavističkom časopisu „Vizantinoslavikˮ.

Kritičko izdanje je nagrađeno nagradom Vukove zadužbine za nauku i umetnost 2006. godine.

Osim Beogradskog parimejnika, postoje i Srpski parimejnik iz druge četvrtine 13. veka (koji se nalazi u Rusiji), Hilandarski iz istog doba, Dečanski s početka 14. veka, kao i Parimejnik iz Crkoleza s kraja 14. veka. Oni čine celinu sačuvanih srpskih parimejnika.

Za razliku od 12. veka, kada se ‒ nalazeći se izmeću Ugarske i Vizantije ‒ borila za nezavisnost, u 13. veku Srbija je već postala nezavisna država sa velikim međunarodnim ugledom. Godine 1217. iz Rima je dobijena kraljevska titula za Stefana Prvovenčanog; godine 1219. Sveti Sava je otišao u Nikeju, gde se izborio za autokefalnost crkve. Ti događaji su bili od presudnog značaja za dalji razvoj srpske države. Smatra se da je Beogradski parimejnik nastao u okolini srpske srednjovekovne prestonice Ras, u vreme kralja Stefana Prvovenčanog.

Pored Miroslavljevog jevanđelja i Vukanovog jevanđelja, Beogradski parimejnik zaslužuje važno mesto u trijadi najstarijih sačuvanih knjiga pisanih ćirilicom. Na preostalim listovima, kojih je ukupno 108, prepoznajemo sačuvanih pet zastavica i osamdeset inicijala. Linearne arabeske karakteristične su za većinu. Predstave pasa i ptica, ljudskih figura i hibridnih zveri iz mašte ‒ kentaura, zmajeva i grifona ‒ obogaćene su spletovima biljnih i geometrijskih formi. Nemaju direktne veze sa tekstom uz koji stoje, ali njihove skrivene poruke naslućuju se u okvirima antičkog, hrišćanskog i istočnjačkog shvatanja sveta onog vremena.

Parimejnik je pisan ustavnim pismom na pergamentu. Ukrasi i slova su izvedeni uglavnom mrkim, ređe crvenim mastilom. U nedostatku podataka o naručiocu i pisarima, nameće se pretpostavka da je bio namenjen dvoru, episkopskoj ili možda katedralnoj crkvi.