Dva veka studije Džejmsa Parkinsona: put ka upoznavanju mozga

Tokom dva veka istraživanja, nauka je mnogo toga doznala o toj bolesti koja i dalje krije u sebi mnoge nepoznanice i postavlja lekarima brojne zagonetke. Istorija razotkrivanja patoloških procesa koji leže u osnovi Parkinsonove bolesti u isti mah je i istorija definisanja nekih od ključnih koncepata u interdisciplinarnoj oblasti koju danas najčešće označavamo zbirnim pojmom neuronaukâ.

Na osnovu karakterističnih elemenata kliničke slike, Parkinsonova bolest se može prepoznati u drevnim tekstovima iz Egipta, Indije i Kine. Karakteristična drhtavica obilno se razmatra u spisima Aleksandrijske škole i, docnije, delima rimskih lekara, među kojima je ubedljivo najpotpuniji opis ostavio za sobom Galen. Njegovi odjeci opstaju kroz čitav srednji vek, kako u zapadnoevropskoj tako i u vizantijskoj i arapskoj medicini. U šesnaestom i sedamnaestom veku nekolicina lekara osvrnula se na „drhtavu paralizu", kako se bolest uobičajeno označavala, ali sve do 1817. godine, kada je Džejms Parkinson objavio svoju monografiju, predstave o njoj bile su prilično maglovite.

Kardinalne elemente Parkinsonovog opisa oboljenja i danas susrećemo u svakom udžbeniku: nekontrolisano drhtanje udova, a često i celog tela, koje nastupa nezavisno od voljnih pokreta i može se zapaziti čak i uz pridržavanje; karakteristična ukočenost tela, naginjanje unapred i hod koji teško otpočinje, ali se zatim naglo ubrzava. Do punog uvažavanja dalekosežnog značaja Parkinsonovog rada moralo je, međutim, da prođe više od pola veka. Tek je, naime, 1872. godine Žan Marten Šarko, jedan od očeva savremene neurologije, povezao Parkinsonov opis sa vlastitim iskustvom u glasovitoj bolnici Salpetrijer u Parizu. Šarko je lično zaslužan što je oboljenje naposletku dobilo ime po Džejmsu Parkinsonu i prvi je istraživao njegovu neurofiziološku osnovu koristeći se grafičkim beleženjem podrhtavanja mišića. Šarko je takođe povukao jasnu liniju razgraničenja između Parkinsonove bolesti i drugih oboljenja centralnog nervnog sistema praćenih drhtavicom - na prvom mestu multiple skleroze - i međusobno razdvojio dve glavne kliničke forme Parkinsonove bolesti.

Nezaustavljivim hodom nauke, malo-pomalo je postalo jasno da Parkinsonova bolest može da se javi kao zasebno (primarno) oboljenje, ali i kao problem sekundarne prirode, u kom slučaju se označava kao „parkinsonizam". Ovaj pak može biti posledica traume, zapaljenja mozga ili izlaganja pojedinim toksinima. Posebno poučan istorijski primer bila je pojava parkinsonizma kod osoba koje su prebolele pandemijski grip iz 1918. godine ‒ zloglasnu (i pogrešno nazvanu) „špansku groznicu". Ruski neuropatolog Konstantin Nikolajevič Tretjakov otkrio je naredne, 1919. godine da su prevashodno pogođeni neuroni u moždanoj oblasti poznatoj kao substantia nigra, koja pripada strukturama poznatim kao bazalne ganglije. Nešto kasnije, sa upoznavanjem uloge specifičnih hemijskih supstanci (neurotransmitera) u prenosu nervnih impulsa kroz sinapse, otkriveno je da je kod Parkinsonove bolesti osujećeno oslobađanje važnog neurotransmitera dopamina. To je s vremenom otvorilo put upotrebi specifičnih lekova koji su i danas okosnica terapije ove bolesti. Glavni među njima skraćeno se naziva „levodopa" (puni hemijski naziv ovde bi bio predugačak). Kada je taj lek uveden u kliničku praksu, sredinom dvadesetog veka, bila je to jedna od prvih uverljivih demonstracija ogromnog značaja koncepta hemijske neurotransmisije za razvoj neuronauka, ali i napredak neurologije kao grane medicine. Zanimljivo je da je levodopu još 1911. godine sintetisao poljski biohemičar Kazimir Funk, koji se proslavio otkrićima (a i definisanjem pojma) vitaminâ. Podjednako je zanimljivo da biljni lek koji se hiljadama godina primenjivao u ajurvedi - vrsta mahunarke botaničkog naziva Mucuna pruriens - sadrži značajne količine levodope.

Danas su, zahvaljujući vrtoglavom napretku molekularne biologije, poznati i neki od gena čije se mutacije mogu dovesti u vezu sa Parkinsonovom bolešću, a među armijom istraživača oboljenja koje sveukupno pogađa više od šest miliona ljudi, zapaženu ulogu igraju i naučnice i naučnici iz Srbije. Globalnu svest o Parkinsonovoj bolesti umnogome je unapredilo delovanje udruženjâ pacijenata, predvođenih poznatim ličnostima poput boksera Muhameda Alija i glumca Majkla Dž. Foksa. Mnogo je toga učinjeno, no mnogo nam toga tek predstoji. Proslavljajući veliki jubilej rada Džejmsa Parkinsona, svedoci smo i sve većih nadanja da bismo jednoga dana, umesto da govorimo o „ublažavanju simptoma", „stabilizaciji toka bolesti", ili „poboljšanju kvaliteta života" - a sve su to uspesi dostojni poštovanja - mogli da dosegnemo nivo razumevanja problema na kome ćemo konačno početi da upotrebljavamo reč „izlečenje".