Carsko-kraljevski koferaši u okupiranom Beogradu

U tih četrdeset Hermanovih koferaških godina stala je austrougarska uprava u BiH i Srbiji, a sa njom i nikad dovršena epoha civilizovanja i modernizacije balkanskih naroda.  Drugi koferaš, varaždinski gimnazijski nastavnik major Ivan Kovačić bio je upravitelj svih institucija nauke i kulture u Beogradu od 1916. do 1918. godine.

Jedan je od retkih oficira poražene Monarhije koji su krivično odgovarali nakon Prvog svetskog rata. Bez građanske časti i oficirskih činova tamnovao je u zagrebačkom zatvoru godinu dana (1919) zbog krađe 140 sanduka ispunjenih predmetima iz državnog inventara Kraljevine Srbije.

Funkcioner u Sarajevu pod austrougarskom okupacijom

Konstantin F. Herman (1850‒1921) bio je hrvatizovani Bavarac, rođen u Bjelovaru. Dugo je veoma posvećeno gradio uspešnu karijeru austrougarskog činovnika u BiH. Bavio se najširim spektrom javnih i državnih poslova, obavljao je poslove sekretara u prosvetnom odeljenju Zemaljske vlade i poverenika sarajevske gradske uprave.

Kao prvi dugogodišnji upravitelj Zemaljskog muzeja učestvovao je u organizaciji međunarodnih kongresa arheologa i antropologa koji su održani u Sarajevu 1894/95. godine. Bio je urednik muzejskog „Glasnikaˮ i ilustrovane književne revije „Nadaˮ. Imenovan je 1904. godine za upravitelja političko-administrativnog odeljenja Zemaljske vlade a u zasluženu penziju odlazi februara 1910. godine.

Funkcioner u Beogradu pod austrougarskom okupacijom

Izbijanjem Prvog svetskog rata, Kosta Herman se kao rezervni oficir reaktivira u vojnoj službi Monarhije. Zahvaljujući odličnom znanju slovenskih jezika, dolazi u Beograd krajem 1915. g. i u njemu ostaje do poslednjih dana rata. Uspostavljanjem Vojnog generalnog guvernmana 1. januara 1916, Kosta postaje pomoćnik guvernera za kulturno-prosvetna pitanja. Verujemo da je jedan od prvih koraka Hermana na novoj dužnosti u Srbiji bio i vraćanje srpske kulturne baštine iz Kosovske Mitrovice u Beograd, februara 1916. Naime, za vreme ratnog zatišja, 1915. godine, srpsko Ministarstvo prosvete i crkvenih dela organizovalo je evakuaciju zbirki i fondova Narodnog i Etnografskog muzeja, Narodne biblioteke i Univerziteta.

Deset železničkih vagona sa muzejskim predmetima i knjigama krenulo je na put železnicom do Skoplja. Zbog blizine novog fronta otvorenog ulaskom Bugarske u rat, oktobra 1915, Ministarstvo prosvete i crkvenih dela donosi odluku da se u pravcu povlačenja srpske vojske državne zbirke iz Skoplja prebace u Kosovsku Mitrovicu. Međutim, već početkom decembra 1915. austrougarska Treća armija okupira severozapadni deo Kosova i Metohije i pronalazi skrivena kulturna dobra.

Kultura i jezik u okupiranom Beogradu

Iz arhivske građe saznajemo da su se, Hermanovom zaslugom, muzejski i bibliotečki sanduci, kojih je bilo više od tri stotine nakon povratka iz Kosovske Mitrovice, nalazili u zgradi Doma Vračarske štedionice, na uglu ulica Kralja Milana i Kneza Miloša. Guvernman je u septembru 1916. doneo odluku da se jedan deo muzejskih predmeta predstavi tadašnjim žiteljima Beograda.

Ta izložba, kao i druge kulturne manifestacije za vreme okupacije, bila je organizovana za austrougarsko vojno i civilno građanstvo Beograda, grada u kome se pisalo isključivo na latinici i govorio hrvatski, nemački i mađarski jezik. Za pregled i popis fundusa srpske baštine Guvernman je odredio slikara Uroša Predića, istoričara umetnosti dr Božu Nikolajevića, germanistu Vladimira Malinu ‒ profesora Prve beogradske gimnazije, profesora Tehničkog fakulteta Svetozara Zorića ‒ ujaka Nadežde Petrović, dr Simu Trojanovića, upravnika Etnografskog muzeja i muzejskog preparatora Antu Mudrovčića. Mudrovčić, Trojanović, Zorić i Nikolajević lično su bili zaduženi za pregled, popis, raspakivanje i nameštanje postavke Narodnog muzeja.

Svi navedeni učesnici su konstatovali da su sanduci iz Kosovske Mitrovice stigli veoma oštećeni i da su nasilno otvarani. Naročito je bio oštećen i opljačkan sanduk u kome se nalazila numizmatička zbirka i zbirka medalja. Ipak, major Ivan Kovačić i podoficir Jozef Engel (konzervator bečke Centralne komisije za spomenike), koji su bili određeni za kontrolu kako muzejskih predmeta tako i popisivača, prebacili su krivicu za pljačku na srpsku vojsku.

* Jovan D. Mitrović je arheolog, kustos Narodnog muzeja u Beogradu