Od rimskog utvrđenja do slobodne luke

Vremenom Trst postaje jedna od baza stvaranja moderne srpske kulture. Od početka proučavanja, tokom 19. veka pa sve do osamdesetih godina 20. veka, publikovane su brojne studije o tom gradu. O radu srpske crkvene opštine, o karakteristikama srpske Crkve Svetog Spiridona, i uopšte o životu Srba u Trstu, mnogo podataka donose dela i naučne studije Jovana Radonića, Mite Kostića, Jovana Gavrilovića, Ljubomira Durković Jakšića, Miodraga Purkovića, Đorđa Miloševića, Marize Bjanko Fjorin, Marka Doga, Dejana Medakovića, Milorada Pavića i drugih.

Početak novog milenijuma obeležen je objavljivanjem građe važne za dalje izučavanje ove teme. Arhiv Srbije je objavio Popis arhivske građe Srpske pravoslavne crkvene opštine u Trstu, kao i Konzulska pisma i izveštaje Konzulata u Trstu od njegovog osnivanja 1884. do 1914. godine, kada je Trst bio međunarodna osmatračnica za srpsku politiku.

Tokom vekova Trst su sa velikim interesovanjem gledali Vizantijsko carstvo, Franačko carstvo, Venecija, episkopi iz Akvileje i Habzburgovci.

Prekretnicu u istoriji Trsta označava 1719. godina, kada je, kao i Rijeka, proglašen za slobodnu luku ‒ „porto franko". Fiskalne olakšice i oslobađanje robe od carina privlačili su trgovce i druge preduzetnike, moreplovce, a sa njima i razne avanturiste spremne da okušaju sreću na novom terenu. Bilo je Nemaca, Grka, Jevreja, Cincara, Slovena sa okupiranih mletačkih i turskih teritorija, među njima i Srba koji se u Trstu trajno naseljavaju od 1736. godine.

Pripadnici različitih religija povezuju se u zajednice koje se tu zovu „nacioni". Osim trgovačkih i fiskalnih povlastica ljude je privlačila sloboda veroispovesti koja je bila šira nego u bilo kom drugom delu Habzburškog carstva.

Za vreme vladavine Marije Terezije Habzburška monarhija je postala vodeća sila na evropskoj političkoj sceni a ujedno je bila i primer progresivne apsolutističke države. Geografski se protezala na području centralne Evrope i imala značajne posede u severnoj i južnoj Italiji. Savremenici su govorili da su njeni uspesi „velika dela jedne vladarke dostojne uspeha velikog vladara".

Multietnička i multikonfesionalna, ona je pod svojim okriljem ravnopravno imala Karlovačku mitropoliju, Unijatsku crkvu, luterane i katolike.  Izuzetno liberalan stav prema drugim verama i nacijama dobiće poseban podstrek za vreme vladavine Josifa II njegovim Patentom o toleranciji. Upravo je tako liberalna politička i religiozna klima omogućila nastanak Trsta kao raskršća nacija, religija i ideja; Trsta kao žiže trgovačke, a često i kulturne razmene.

Do osamdesetih godina 18. veka u Trst je pristiglo nešto više od 150 pravoslavnih hrišćana sa južnoslovenskog govornog područja. Uglavnom su dolazili iz venecijanske Boke Kotorske, otomanskog hercegovačkog zaleđa, Like, Bosne, Kranjske gore, Dalmacije i drugih krajeva... U slobodnoj luci su uspešno poslovali, i doprinosili su značajnim učešćem u stvaranju prvog gradskog kapitala. Verska zajednica predstavljala je za njih uspešno sredstvo za integraciju u novom okruženju. 

Godine 1780. zajednica je brojala oko 170 ljudi, odnosno 68 porodica, 1802. godine 309 ljudi odnosno 85 porodica, ali ukupan broj Srba u Trstu nije premašio 360.

Za mnoge od njih Trst je predstavljao samo sedište u kom su položili zakletvu i primili diplomu austrijskog podanika. Izvestan broj pravoslavaca učlanio se u Zajednicu i započeo novi ciklus pomorske trgovine i sticanja položaja u tršćanskom trgovačkom staležu. U šta su ulagali stečeni kapital krajem 18. veka, u razdoblju koje je izgledalo da će zagarantovati kapital i za budućnost? Jedan deo je ulagan u nekretnine, gradili su kuće, pretežno u neoklasičnom stilu u kvartu Borgo Terezijano i u okolini Crkve Sv. Spiridona, ali je bilo i onih koji su ulagali novac pretežno u korist poslova kojima su se bavili.

Krajem 18. veka počela su se formirati osiguravajuća društva. Zgrada Berze na Pjaci di Borsa i zgrada Lojd Adriatika na Pjaci Unita i danas predstavljaju ukras grada. Pored ta dva istorijska i arhitektonska zdanja, od devedesetih godina 18. veka u Trstu se javljaju i druga osiguravajuća društva čija je brojnost govorila o naglom procvatu grada u to vreme. Imena koja srećemo na dokumentima tih osiguravajućih društava pripadaju nekim od glavnih protagonista istorije srpske zajednice ‒ Riznićima, Popovićima, Kurtovićima... Povećano učešće ilirskih trgovaca u kapitalu osiguravajućih društava govori isto što i uzdizanje njihovih palata u delu Borgo Terezijano ‒ o njihovom uspehu i afirmaciji u trgovačkom miljeu Trsta. 

Trst, „kosmopolitski grad" s početka 18. veka,  imao je nešto manje od 4000 stanovnika. Već sredinom 19. veka broj se povećao na 150 hiljada, i kasnije narastao sve više.
Među njima bogati srpski trgovci, finansijeri i dobrotvori nesumnjivo su dali značajan doprinos razvoju grada kao važnog trgovačkog centra (uticali su i u mnogim drugim aspektima razvoja). Palate koje su sagradili svedoče o nekadašnjem uspehu, moći, ugledu i bogatstvu.