Kajmakčalan – kapija slobode

Jesen ove, 2016. godine, posvećena je obeležavanju bitke na Kajmakčalanu i na bitoljskom vojištu.

Prva etapa u proboju Solunskog fronta i u konačnoj pobedi saveznika u Velikom ratu povezuje se sa Kajmakčalanom. Vrhovna komanda srpske vojske znala je da bez osvajanja tog vrha na visini od 2525 metara ne može biti ni konačne pobede. Zbog toga se ta bitka ubraja u najveće u celokupnoj srpskoj istoriji, a u vojnim analima ostala je opisana kao izuzetan ratnički podvig.

Iskusni vojni stručnjaci, i saveznički i neprijateljski, smatrali su taj vrh neosvojivim. Dominantni prirodni položaji na planini Nidže, kojoj pripada i vrh Kajmakčalan, dodatno utvrđeni i opremljeni tadašnjim najmoćnijim naoružanjem, koje je držala bugarska vojska uz pomoć Nemaca, predstavljali su neprelaznu tvrđavu za povratak srpske vojske u otadžbinu.

Teške rovovske borbe za osvajanje te planinske tvrđave trajale su danonoćno cele druge polovine septembra 1916. godine. Najzad, u silovitom jurišu, Drinska divizija je 30. septembra, uz velike gubitke, osvojila Kajmakčalan. Žrtve su i na jednoj i na drugoj stani bile ogromne. Stupanjem na to tlo, srpska vojska je stala na teritoriju svoje tadašnje države. Mnogi su ostali zauvek tu, na pragu otadžbine.

Posle zauzeća Kajmakčalana, srpsku vojsku su, pored otpora neprijatelja, čekale i ćudi planine Nidže, magla, nemilosrdni vetrovi, prvi sneg. Ipak, 3. oktobra Drinska divizija zauzela je i druge položaje na planini i nastavila napredovanje spuštajući se u dolinu Crne reke. Tu su prispeli i delovi Prve armije i time su stvoreni uslovi za novu bitku, poznatu u istoriji kao Bitka u luku Crne reke, koja je trajala od prvih dana oktobra, sve do decembra 1916. Zato se kaže da Kajmakčalan nije jedna bitka.

To je niz većih i manjih bitaka u pokretu, koje su se odvijale cele jeseni pre stotinu godina. Borbe su se vodile za svako utvrđenje, svaki vrh, gotovo svaki kamen.

Komandant svih savezničkih snaga na Solunskom frontu, francuski general Moris Saraj rekao je tada: „Srbi, vi ste prvi otvorili put, vi ste najzad videli naše neprijatelje u bekstvu".

Ekipa Obrazovno-naučnog programa RTS-a prošla je putevima bitaka od vrha Kajmakčalana do Bitolja i po izuzetno teškom terenu snimila prvi put mesta koja su dosad bila nezabeležena. Oko samog vrha i danas su vidljivi ostaci rovova i mitraljeskih gnezda. Ni posle stotinu godina priroda nije uspela da izbriše tragove odsudne bitke. U rovovima danas cveta endemična biljka „Natalijina ramonda" neposredno iznad ostataka municije, koju kiše i snegovi povremeno izbace na površinu. 

Na celoj dužini linije neprijateljske odbrane, u području čuvene kote 1050, i posle punog veka dobro su sačuvana neverovatna neprijateljska utvrđenja koja je branila nemačka 11. armija. U ovim artiljerijskim gnezdima i danas se mogu naći ostaci granata, municija i delovi vojničke opreme.

Imali smo istraživačku sreću da snimimo unutrašnjost tih utvrđenja i pronađemo ostatke nemačke i francuske municije koju je koristila srpska vojska. Svakome ko je video ta artiljerijska utvrđenja, jasno je da im nikakva francuska artiljerija nije mogla nauditi. Te stenovite gorostase mogla je da savlada samo pešadija, i to srpski vojnici-pešadinci.

Padine Kajmakčalana i planine Nidže posejane su grobovima srpskih vojnika. Gotovo da nema crkve, crkvišta gde nema srpskog groblja. Ali groblja su i duboko u šumama, kao i pojedinačni grobovi, ili po nekoliko u grupama. Naišli smo na jedno takvo groblje, gde su još vidljivi natpisi na sačuvanim nadgrobnim spomenicima. Sve su to mladići od dvadesetak godina, koji su prošli golgotu povlačenja, završili vojnu obuku na Krfu, prebačeni na Solunski front i ostali zauvek tu, u podnožju planinskog vrha.

Kajmakčalan koji je postao simbol i koji je gotovo sinonim za celu planinu jeste ogromno srpsko groblje, sa kapelom na samom vrhu koja kao svetionik obasjava sve znane i neznane grobove.

Kapelu je još 1918. godine podigao regent Aleksandar Karađorđević. Iznad ulaza stoje uklesane reči:

„Mojim div-junacima, neustrašivim i vernim, koji grudima svojim otvoriše vrata slobodi i ostaše ovde kao večna straža na pragu otadžbine."

Pored kapele je i zvonik sa Pupinovim zvonom, koje je veliki naučnik i rodoljub Mihajlo Pupin poklonio u znak poštovanja za poginule srpske ratnike. U samoj kapeli nalazi se i urna u kojoj su sve do Drugog svetskog rata počivali posmrtni ostaci srpskog prijatelja i humaniste, Švajcarca dr Arčibalada Rajsa. Naime, dr Rajs, koji je posle rata živeo u Beogradu, ostavio je zaveštanje da njegovo srce posle smrti počiva na Kajmakčalanu. Telo Arčibalda Rajsa sahranjeno je 1929. godine na Topčiderskom groblju u Beogradu, a urnu sa srcem preneli su njegovi najbolji drugovi na Kajmakčalan.

U podnožju ispod kote 2525, među vidljivim rovovima, nalazi se kosturnica u kojoj, ispod najvećeg vrha srpske povesti, počivaju divovi Kajmakčalana.

Autor serijala je Milica Bajić Đogo, snimatelj hadži Vladan Mijailović, ton Nenad Mišić, montaža Tihomir Dukić i Goran Mijić, režija Jelisaveta Janić i Milica Bajić Đogo.